هر که را با خط سبزت سر سودا باشد

هر که را با خط سبزت سر سودا باشد

پای از این دایره بیرون ننهد تا باشد

حافظ نازنین دراین غزل زیبا وکاملاً عاشقانه بامضامین بِکر وحافظانه، زیبائی رخسار وبی مِهری یاررا دستمایه ی خویش قرارداده وعواطف واحساسات درونی خود رانسبت به محبوب جذاب وخوش سیمای موردنظر، صمیمانه وبی ریاابرازنموده است.  دراین غزل عاشقانه وعاطفی، هیچ اسمی ازمخاطب برده  نشده وبه روشنی معلوم نیست که حضرت حافظ این غزل ناب را برای چه کسی سروده است لیکن نکته های ظریفِ خیال انگیز ومضامین لطیفی که درمتن غزل وجوددارد آدمی راچنان به مناطق بکرعاطفه واحساس ودلدادگی رهنمون می گردند که اهمیت نامشخص بودن ِمخاطب غزل، کاملا کمرنگ شده ونامحسوس می گردد.

هر چندپیر وخسته دل و نـاتوان شـدم

هر چندپیر وخسته دل و نـاتوان شـدم 

هر گه کـه یاد روی تو کردم جوان شدم 

دراینجا نیزحافظ دست به خَلق پارادکس زده است. چیزی که به آن سخت علاقمنداست ودر آغلب غزلیّاتش حداقل یک یاچند مورد پارادکس مشاهده می شود. پارادکس یعنی جمع ضدّین، دراین بیت حافظ بااینکه ازغم واندوه عشق پیر وخسته دل شده، ازنتیجه ی همین عشق نیز دوباره جوانی آغازمی کند!......    

هرآنکوخاطرمجموع ویاری نازنین دارد

هرآنکوخاطرمجموع ویاری نازنین دارد

سعادت همدم اوگشت ودولت همنشین دارد

خاطرمجموع: خاطرآسوده وجمع

دولت: بخت واقبال

همدم : هم نفس ، معاشر، مصاحب .

معنی بیت: هرآنکس  که خاطری آسود وآرام  و معشوقی دوست داشتنی دارد بداندکه سعادت، رستگاری وتوفیق نصیب اوشده وبخت واقبال نیک بااوهمراه وهمنشین است.

دراَزل هرکوبه فیض دولت ارزانی بُوَد

تاابدجام مُرادش همدم جانی بُوَد

هر آن که جانب اهل خدا نگه دارد

هر آن که جانب اهل خدا نگه دارد

خداش در همه حال از بلا نگه دارد

دربعضی نسخه ها به جای اهل خدا "اهل وفا" آمده وترتیب ابیات نیزتغییرکرده است. درهرحال لطف کلام حافظانه همچنان درتمام ابیات جاریست واین تفاوتها وتغییرات تاثیرچندانی درمعنا ایجادنمی کند.

معنی بیت:هرکسی که مردمان عاشق، رند وخراباتیان پاک باطن راموردِ حمایت قرارداده وازحقوق آنها دفاع کند بی تردید خداوندنیز اوراازبلایا ومصیبتها محفوظ نگاه می دارد.

"اهل خدا" درنظرگاه هرکسی معنای متفاوتی دارد. دربینش حافظانه اهل خدا همان عاشقان، رندان پاکباخته وخراباتیان هستند و زاهدان ریاکار وعابدان طمّاع راشامل نمی شود.

نشان اهل خدا عاشقیست باخود دار

که درمشایخ شهر این نشان نمی بینم

هزار جهد بکردم که یار من باشی

هزار جهد بکردم که یار من باشی

مرادبخش دل بی‌قرار من باشی

معنی بیت: ای حبیب،برای آنکه تویارمن باشی ومقصودِ دل بی قرارمرا برآورده سازی سعی و کوشش فراوان کردم.

یارمن باش که زیب فلک وزینت دهر

ازمهِ روی تو واشک چوپروین من است

هُمای اوج سعادت به دام ما افتد

هُمای اوج سعادت به دام ما افتد

اگر تو را گذری بر مقام ما افتد

"هما" همان مرغ افسانه ای همایون است که گویند درقدیم هرگاه می خواستند پادشاه انتخاب کنند این مرغ را رها می کردند وبه دوش هرکس می نشست اوراانتخاب می کردند.

"مَقام یا مُقام"هردوبه معنای محلّ اقامت وقیام، مکان وجایگاه

اوج سعادت : کمال خوشبختی 

خوشبختی وسعادت به هماتشبیه شده ضمن آنکه خودِ هما نمادِ خوشبختیست هرجافرودآید باخودسعادت می آورد.

معنی بیت: ای محبوب وای معشوق، اگرازروی لطف ومرحمت به دیدارما (عاشقان)قدم رنجه کنی، همای بالاترین سعادت وخوشبختی به بام ما فرودمی آید وما رستگار وکامروا می گردیم......

هواخواه توام جانا و می‌دانم که می‌دانی

هواخواه توام جانا و می‌دانم که می‌دانی

که هم نادیده می‌بینی وهم ننوشته می‌خوانی

هواخواه: هوادار،خواهان 

معنی بیت: ای عزیز دل، می دانم که تو خودنیک می دانی من چقدرهوادار وخواهان توهستم نیازی به گفتن ونوشتن نیست   تو باچشمان بسته می بینی و بدون آنکه مطلبی نوشته شود، به موضوع پی می بری ومطلب را در می ‌یابی. 

محترم داردلم کاین مگس قندپرست

تاهواخواه توشد فرّوهمایی دارد

وصال او ز عمر جاودان به

وصال او ز عمر جاودان به

خداوندا مراآن ده که آن به 

بعضی براین باورند که حافظ این غزل را درپاسخ به دعوت شاه محمود برادر شاه شجاع سروده است. یعنی به عبارتی هنگامی که شاه محمود دراصفهان مشغول جمع کردن یار وطرح ریزی توطئه برعلیه شاه شجاع بوده  باهدف جذب مُهره های اصلی دولتِ شاه شجاع،به حضرت حافظ وبعضی ازعناصر مهم ازجمله قوام الدّین صاحب عیار با دادن وعده ووعید پیشنهاد همکاری داده است لیکن حافظ نپذیرفته ودر حقیت باسرودن این غزل به زبان کنایه این پیشنهاد را رد نموده است.

واعظان کاین جلوه در محراب و منبـر می کنـنـد

واعظان کاین جلوه در محراب و منبـر می کنـنـد

چون به خلوت می ر ونـد آن کار دیگر می کننـد

دردیوان حضرت حافظ واعظان ریاکار،زاهدان خودپسند وتمام کسانی که نه ازروی دلسوزی بلکه به سبب حفظِ منافعِ شخصیِ خویش ،دیگران را امرونهی می کنند، چهره هایی منفور ومنفی دارند وباشدیدترین لحن مورد نکوهش وسرزنش قرار گرفته اند.

ازآنجاکه افشاگری و آگاهی بخشی درخصوص کردارِ ناپسنداین قوم ریاکار و متظاهر ،کاری خداپسندانه، شایسته و به حق بوده و مسئولانه ودلسوزانه طرح شده است بدان مثل که: "هرچه ازدل برآید بردل نشیند" چنا ن بردل هر خواننده و شنونده ای زیبامی نشیند که خود این ابیات وعبارات تبدیل به مثل وحکایت شده ودرخاطره هاجاوید وابدی باقی می ماند.....           

وقت را غنیمت دان آن قَدر که بتوانی

وقت را غنیمت دان آن قَدر که بتوانی

حاصل ازحیات ای جان این دم است تا دانی

حافظ درسراسر دیوان خویش برای "وقت" و "زمان" اهمیّت فوق العاده ای قایل شده ومخاطبین خویش را برای دانستن قدر وقت توصیه کرده است. حافظ با برجسته سازی "وقت" درغزلیّات خویش می خواهد مارابه این نکته ی حکمت آمیزرهنمون گردد که "وقت" ثروتِ ارزشمندیست که باز تولیدنمی شود "زمان" ماشینی است که دنده عقب ندارد. دانستن قدروقت درنظرگاه حافظ داشتن رفتارهای نیک و برانگیختن احساسات زیبا در درون است که با عشق ومحبّت تحقّق می پذیرد..... 

یارب سببی سازکه یارم بسلامت

یارب سببی سازکه یارم بسلامت

بازآید و برهاندم از بند ملامت

وقتی حافظ ازخداوند درخواستی درمورد سلامتی وبازگشت محبوب خودرا دارد مسلّماً این محبوب زمینی بوده وبرداشت عارفانه ازاین غزل نابجا ونادرست خواهد بود. وهنگانی که حافظ با این الفاظ وبااین ادبیّات وبااین لحن سخن می گوید محبوبِ اوکسی جزشاه شجاع خوش صورت وخوش سیرت نیست. این غزل نیز همانندِ غزل: "شنیده‌ام سخنی خوش که پیر کنعان گفت" درفراق شاه شجاع ودردوره ای سروده شده که وی توسط شاه محمود ازشیراز خارج شده بود. قطعاً حافظ دردوره ی غیبت او رنجها وملامتهای زیادی ازدشمنان وی که به حکومت رسیده بودند دیده وشنیده که اینچنین سوزناک وغم انگیز سروده است.

سبب: وسیله

سببی‌ساز: وسیله‌ ای فراهم کن،شرایطی را رقم بزن

ملامت:  سرزنش و شماتت 

معنی بیت: خداوندا عنایتی کن شرایطی رقم بزن تایاروهمدم من(شاه شجاع) ازاین سفراجباری به سلامت بازگردد ومرا که دردآم نکوهش وشماتت دشمنان گرفتارشده ام  خلاص کند.

هرسرموی مرا باتوهزاران کاراست

ماکجائیم وملامتگربی کارکجاست

یا رب این شمع دل افروز ز کاشانه کیست

یا رب این شمع دل افروز ز کاشانه کیست

جان ما سوخت بپرسید که جانانه کیست

خداوندا این شمعی که باجادوی ِفروغش، دلهارابرمی انگیزاند وشعله ورمی سازد ازخانه ی که می تابد؟ جان ماراکه به آتش اشتیاق سوزانید، محض رضای خدا پرس وجو کنید ببینید که آیا اوجانان چه کسی هست وبرای چه کسی دلبری می کند؟

چوشمع صبحدمم شد زمِهراوروشن

که عمربرسراین کار و بارخواهم کرد

یارب این نوگل خندان که سپردی به منش

یارب این نوگل خندان که سپردی به منش 

می‌سپـارم به تواز چشم حسود چمنش 

نوگل خندان: استعاره ازمعشوق نوجوانست.

چمن: استعاره ازاطرافیان ،به ویژه رقیبان است

چشم حسودِ چمنش: استعاره تنگ نظری رقیبان است. رقیب یامراقب، درفرهنگِ حافظانه نسبت به رابطه ی عاشق و معشوق بدنظروتنگ چشم است.کاسه ی داغ ترازآش است! دراینجا درمعنای سطحی خودِ چمن نیزکه نسبت به گل رنگ وبوی خاصّی ندارد به رنگ وبوی گل حسادت می کند.!.....

معنی بیت: خدایا این معشوق نونهال شادانی که به من عنایت کرده وهدیه داده ای، می سپارم به خودت تامرحمت کنی ازچشم ِ حسودِ اطرافیان وبدنظرها محافظت فرمایی.

هرگلِ نوکه شدچمن آرای

زاثررنگ وبوی صحبتِ اوست.     

یاد بادآن که نـهـان‌ات نـظـری با مابـود

یاد بادآن که نـهـان‌ات نـظـری با مابـود 

رقـم مِـهـر تـو بـر چـهـره‌ی ماپیدا بـود 

نهان اَت: درنهان تو، دراندرون تو

رقم: اثرونشان، میزان وعدد

یادش گرامی وبخیرباد آن روزهایی که درباطن ودرونِ تو لطفی نسبت به مادیده می شد، ضمن آنکه نشانه  و میزان ِ این لطف ومحبّتِ نهانیِ تودررُخسار وصورتِ مانیز هویدا بود ودیده می شد........  

یاد باد آنکه سـر کـوی تو ام منزل بود

یاد باد آنکه سـر کـوی تو ام منزل بود

دیده را روشنی از خاک درت حاصل بود 

حافظ با "شاه شیخ ابواسحق اینجو" که اهل دل ، شاعر و ادب دوست و اهل بخشش و کرم بود، سالها اُنس واُالفتی صمیمانه ومعاشرتی صادقانه داشته وگویاروزها وشبهای خاطره انگیزی بااو سپری کرده بود که اینچنین درسوگِ اواحساسات وعواطفِ درونی اَش رادرآئینه ی این غزلِ عاشقانه و سیاسی -اجتماعی منعکس نموده است.....

میرمبارزالدّین محمّدرقیبِ جدّیِ شاه ابواسحق،  که فرمانروایِ یزد بود، وی را غافلگیر کرد و از فارس بیرون راند. چندی بعد اصفهان را هم از دست او بیرون آورد و شاه شیخ ابواسحق به دست مبارزالدین محمد اسیر شد. مبارزالدین او را به شیراز برد و در آنجا  به قتل رساند. 

شاه شیخ ابو اسحاق به قدری اهل خوشگذرانی بود که در واپسین روزهای حکومت خود بر شیراز و زمانی که شهر در محاصره ی امیر مبارز الدین بود نیز توجّه به این امر نمی‌کرد و مشغول می‌گساری بود تا این که امیر مبارزالدین به شهر وارد شد....  

یارم چوقدح به دست گیرد

یارم چوقدح به دست گیرد  

بازار   بتان   شکست   گیرد 

معشوقه ی من آن هنگام که جام شراب دردست می گیرد جلوه گری اوبه اوج می رسد وجاذبه وزیبائیش آنقدرزیاد می گردد که جاذبه ی سایر معشوقه ها بی اثرشده ودیگر به چشم نمی آیند.  بازارجلوه گری زیبارویان شکسته شده و ازرونق می افتد وفقط معشوق من است که دراوج می ماند ودرکانون توجّهات قرارمی گیرد.......         

یاری اندر کس نمی بینیم یاران را چه شد؟

یاری اندر کس نمی بینیم یاران را چه شد؟ 

دوستی کی آخرآمد دوستداران راچه شد؟

 

غم واندوه وافسوس دربیت بیتِ این غزل موج می زند وحکایت ازوضعیّتِ اَسفبار اجتماعی سیاسی ِ آن روزگاران  دارد.

غزل آنقدرتازگی داردکه پس ازقرنها گویی که برای همین روزگارزما سروده شده است!

به احتمال قوی حافظ این غزل رادرزمان پس ازبه تخت نشستن امیرمبارزالدّین که متعصّبی،خودبین، ظالم و سخت گیربوده سروده است. 

بنظرمی رسد حافظ ازاوضاع واحوال اجتماعی- سیاسی بشدّت ناراحت ونگران بوده وبرای بیداری خَلق وشوراندن ِ آنها برعلیهِ حکومتِ ظالمانه سروده و ازآنهاانتظاردارد برای تغییردادن ِ اوضاع متّحدشده و به پاخیزند.....

یاد باد آن که ز ما وقت سفر یاد نکرد

یاد باد آن که ز ما وقت سفر یاد نکرد

به وداعی دل غمدیده ی ما شاد نکرد

چنین گویند که شاه شجاع ِ خوش سیما رفیق صمیمی ومونس جان حافظ؛ سفری ناگهانی وپیش بینی نشده به اصفهان داشته و حضرت حافظ که ازاین سفرسخت متاثّرودلتنگ شده بوده ،این غزل ناب ونغزرا سروده است. این غزل نیزمانندهمه ی غزلهای آن نادره گفتار سرشاراز احساسات وعواطف درونیست که درقالب غزل انعکاس یافته است.

یا مَبْسَماً یُحاکی دُرجَاً مِن اللَالی

یا مَبْسَماً یُحاکی دُرجَاً مِن  اللَالی

یارب چه درخورآمدگِردش خط هلالی

یا:ای

مَبْسَماً: جای تبسم، کنایه از دهان خندان.

یُحاکی: حکایت میکند،نشان می دهد

دُرج: صندوقچه ی جواهر،  دندانها به مرواریدی تشبیه شده که درصنوقچه ی دهان جای گرفته اند. مِن: از

لَآلی : مرواریدها، کنایه از دندانها.

درخور: شایسته

گِرْدَش: گِرداگرد و اطراف آن

خطّ هلالی : موهای لطیفی که پشت لب سبزمی شوند. خط نیم دایره

معنی بیت: ای دهان خندانی که  صندوقچه ی مروارید را نمایان می سازد خداوندا موهای لطیفی که گِرداگرد آن دهان روئیده چقدر درخور ومناسب است.

برآن نقّاش قدرت آفرین باد باد

که گرد مَه کشد خطّ هلالی

یوسف گم گشته بازآیدبه کنعان غم مخور

یوسف گم گشته بازآیدبه کنعان غم مخور 

کلبه‌ی احزان شودروزی گلستان غم مخور 

 غزل موردبحث غزلی ناب وبسیاردلنشین وروان، پُراز مضامین بِکرحافظانه و سرشار ازامید وانرژیست، سخنان حکیمانه ایست که همچون نوشدارویی جانبخش  برای مداوای واماندگی و ایستایی وجهش به سمتِ پویایی وبالندگی، بیت بیت این غزل بی نظیر،انگیزه های امیدآفرین تولید کرده وآدمی رابه حرکت وتکاپو وا می دارد.