زین خوش رقم که برگلِ رخسار می‌کشی
چهارشنبه, ۲۶ آذر ۱۳۹۹، ۱۱:۰۹ ق.ظ
زین خوش رقم که برگلِ رخسار می‌کشی
خط بر صحیفه ی گل و گلزار می‌کشی
بنظرمی رسد که مخاطبِ این غزل، شاه شجاع جوان ِ خوش قد وقامت است که هم سیرتِ زیبا وهم صورتی زیبا داشت. زیبای خوش طالعی که دل ِشاعرعاشق پیشه ی ماراربوده وشیفته ی خود کرده است. غزلیست کاملاًعاشقانه ، با مضامین بِکرحافظانه،که خطاب به معشوق زمینی سروده شده است......
رقم کشیدن: نقش زدن ،چیزی کشیدن ونوشتن برروی صفحه ای ازهرچیزی، نقّاشی، در اینجا کنایه از آرایش کردن است.
خط کشیدن: ایهام دارد:۱- آرایش کردن ۲- خط باطل کشیدن.
صحیفه: دفتر، ورقه،صفحه
گلزار: ۱- گلستان و جایگاه رویش و پرورش گل، ۲- نام نوعی خط که در گذشته عناوین و القاب سلاطین را با آن خط که دارای منحنی هایی است و به شکل پرندگان و گل در می‌آید می‌نوشته اند، ۳- در اینجا کنایه از رخسار وزیبائیهای آن است.
مخاطب غزل(شاه شجاع)، حالتهایی که به رسم جوانان،به موهای لطیف ِ صورت (محاسن و همچنین زلفِ خویش) داده، زیباییهای ِ رخسار خویش رابرجسته ترنموده وداغی بردلِ عاشق پیشه ی حافظ نهاده وآتش اشتیاق اورا فروزانتر ساخته است.
حافظِ نظرباز این حالتهایِ دلسِتانانه ی محاسن وزلف معشوق را، مثل یک اثرزیبای خطّاطی ونقّاشی برگونه های همچون گل اودیده وهمین موضوع رادستمایه ی خویش قرارداده وغزلی عاشقانه سروده است. درنگاهِ حافظ،شاه شجاع رخساری چون گلبرگ دارد وبا این حالتها وطرح ریشی که گذاشته، به مراتب زیباترشده است. به عبارتی، شاه شجاع بااین خط ریش ِ لطیفی که برصفحه ی صورتِ طرّاحی نموده ،گل ِ رخسار رابه گلزاری مبدّل کرده است.(گل بود به سبزه نیزآراسته شد)
حافظِ مشکل پسند به این مضمون راضی نشده و به مددِ نبوغ بی همتای خویش، درمصرع دوّم معنای دیگری ازاین خطِّ لطیف، گرفته ودامنه ی معنا راتوسعه بخشیده است. گلزار رخسار دوست که باجلوه ای ویژه درکانون توجّهات قرار گرفته، رونقِ گلشن وباغ وبستان رااز نظرها انداخته وبازارشان راکساد کرده است. یعنی ،شاه شجاع با این خطّی که برگل ِگونه کشیده، درحقیقت خطّ بُطلانی نیزبرگلشن وگلزارها را کشیده و آنها راباطل ساخته است. به همان سیاق که آموزگاری قلم بردست گرفته برمشق دانش آموزانش خط می کشد وآنها راابطال می نماید.
معنی بیت: ازاین خطوطِ زیبایی که اززلف وموهای لطیفِ محاسن، برگل ِ رخسارخویش نقش می زنی، ازاین آرایش ِجادویی که برگلبرگِ چهره رقم می زنی جلوه وجاذبه ی حُسن رافزونی می بخشی وگلشن وگلستان راازرونق می اندازی، توبااینکاربرصفحه ی گلزاروباغ وبستان خطّ بُطلان می کشی.
تونه گلزار بلکه خودِ نوبهاری!
ای روی ماه منظرتونوبهارحُسن
خال وخط تومرکزحُسن ومَدارحُسن
اشک ِحرم نشین ِ نهانخانه ی مرا
زان سوی هفت پرده به بازار می‌کشی
حرم نشین: پرده نشین، مُقیم حرم.
نهان خانه: اندرونی وخلوت سرای تن
زآن سوی هفت پرده: از آن اَعماق درونم، ازژرفای درونم.
گویند که چشم هفت پرده دارد: ۱- ملتحمه، ۲- قرنیه، ۳- عِنَبیّه، ۴- عنکبوتیه، ۵- شبکیه، ۶- مَشیمیّه، ۷- صلبیه. اشک ازپشتِ این هفت پرده می آید وازروزن چشم به بیرون می ریزد.
به بازار می کشی: اشکم راآشکار می سازی. اشک چشم عاشق، سببِ برملاشدن رازعاشقی می گرددواو را رسوا می سازد.
معنی بیت:ای معشوق توباجلوه گری اشک مرادرمی آوری، اشکِ مرا که درپشتِ هفت پرده ی چشمم نهان است (پرده نشین است) به بیرون می کشی. ازتاثیرجلوه وعشوه وغمزه ی تو درونم به سوزوگدازمی افتد من گریه می کنم ورازمن برمَلامی شود.
چه گویمت که زسوزدرون چه می بینم
زاشک پرس حکایت، که من نیم غمّاز
کاهل روی چوبادِصبا رابه بوی زلف
هر دَم به قیدِ سلسله در کار می‌کشی
کاهل رو: کسی که آهسته وکُند می رود. بادِصبا چنین صفتی داردتنبل است وآهسته رو.
به بوی : ۱- به آرزوی ۲- به رایحه ی. قید: بند
سلسله: اشاره به زنجیر زلف دارد
در کار می کشی: به وسوسه می اندازی ،به کار وا می داری.
معنی بیت:
خطاب به معشوق می فرماید: تونه تنها اشک مرا از وَرای هفت پرده به بیرون می کشی بلکه،باعشوه گری بادِصبای تنبل وبیمار را که به آهسته روی مشهوراست، وادارمی سازی به دنبال توبدود. اورابه وسوسه می اندازی واونیز به امیدِ آنکه ازبوی جانبخش ِ زلفت فیضی ببرد وسرمست شود،بااشتیاق به دنبال توروان می گردد وتوباسلسله ی زنجیرزلفت اورابه بند می کشی. دیگرانی امثال من که جای خود دارند! کسی که توان ِ به بندکشیدن ِ باد رادارد روشن است که باآدمیان چه می کند!
ای که باسلسله ی زلفِ دراز آمده ای
فرصتت باد که دیوانه نواز آمده ای
هردَم بیادِآن لبِ میگون وچشم مست
از خلوتم به خانه ی خمّار می‌کشی
لبِ میگون: لبی که به رنگِ شراب است.
خَمّار: باده فروش
معنی بیت: همواره من به یادِ لب های سرخ رنگ وچشم مستِ تومی افتم، وهمواره وسوسه به جانم می افتد ونمی دانم کی ازخلوتگاهِ خویش بیرون آمده وبرای تهیّه ی شراب، به خانه ی باده فروش می روم! چشمان مست تو وبا لب لعل گونت مرابیچاره کرده اند.!
گفته ای لعل لبم هم درد بخشد هم دَوا
گاه پیش ِ درد وگه پیش مداوا میرمت
گفتی سر ِ تو بسته ی فتراکِ ما سَزَد
سَهل است اگر تو زحمت این بار می‌کشی
فتراک: ترک بند، وسیله ای چرمین که به پشتِ زین اسب می بندند و لاشه ی شکار را بدان می آویزند.
سزد: می زیبد، شایسته است
سهل: آسان وامکان پذیربودن
معنی بیت: روزی گفتی که سر من شایسته ی فتراکِ اسب توست. اگرواقعاً دوست داری سرمراهمانندِ لاشه ی شکار به فتراکِ مَرکبِ خویش ببندی. زحمتِ این کار راقبول بفرما. برای من ِ عاشق نه تنها سهل وساده ، که افتخاری عظیم است اگر سر نالایقم چونان صیدی به فتراکِ مرکبِ توبسته شود.
به فتراک اَرهمی بندی خدارا زودصیدم کن
که آفت هاست درتاخیر وطالب رازیان دارد
باچشم وابروی تو چه تدبیر دل کنم؟
وَه زین کمان که برسر ِبیمار می‌کشی
تدبیر: راهکار، چاره
وَه: برای تعجّب وشگفتیست. درقدیم که برای شوک وارد کردن به بیماران امکاناتِ امروزی دردسترس نبوده، ازکمان کشیدن وتیراندازی سودمی جستند. بدین طریق که یک سینی درکناربیمارگذاشته وتیری بصورت ناگهانی ازدوربه سینی پرتاب می کردند وبدینوسیله به بیمارشوک واردمی کردندتادچارتحوّل روحی شده وبهبودی یابد. حالاتعجّبِ حافظ ازاین هست که تیرو کمانی اینچنین قوی بربالای سراو آورده اند. تیرو کمانی که شوک واردنمی کند بلکه به یکباره جان بیمارمی ستاند!
معنی بیت: باجاذبه ی چشمان تو وافسون ابروان تو چه چاره بیاندیشم ؟ شگفتا ازاین کمان ِجادویی وپرقدرت که برمن ِ بیمارِ ناتوان می کشی! من نه تنها بهبودی نخواهم یافت،بلکه ازاین کمانی که برمن کشیده ای جان سالم بدرنخواهم بُرد!
خَمی که ابروی شوخ تودرکمان انداخت
به قصدِ جان ِ من زارِ ناتوان انداخت.
بازآ که چشم ِ بَد ز رُخت دَفع می‌کند
ای تازه گل که دامن ازاین خار می‌کشی
چشم بَد: نگاه چشمی که به چشم زخم مشهوراست.
دامن ازاین خارمی کشی: ازاین خار(ازمن) دوری می کنی
حافظ که دراین غزل معشوق را به "گل" تشبیه کرده، حالا خودرا رندانه "خار" فرض می کند تامگربه این حیل بتواند همنشین گل گردد. خاری که به نوعی محافظِ گل نیزهست وبه دست کسانی فرومی رود که به قصدِ چیدنِ گل درازشده باشد.!
معنی بیت: ای تازه گل شکفته که ازمن ِ خاردوری می کنی، بازگرد به نزدمن، گرچه بظاهر خاری بیش نیستم امّا همین خاربظاهربی ارزش می تواند محافظ تو ودرخدمتِ توباشد. (مگر نشنیده ای بی بلای خار گل چیدن ممکن نیست؟) توتازه گلی نورسته ای وبسیارندکسانی که اندیشه ی چیدن تورا درسردارند! ازمن دوری مکن من چون خاری درچشم بد اندیشان وبد نظرانت فرو می روم وازتومحافظت می کنم.
ای دوست دستِ حافظ تعویذ زخم چشم است
یارب ببینم آن را درگردنت حمایل
حافظ دگر چه می‌طلبی از نعیم ِ دهر
مِی می‌خوریّ وطُرّه ی دلدار می‌کشی
نعیم: فراوانی نعمت و لذت وخوشی ، دراینجا بنظرمی رسد به معنای نعمت دهنده آمده است.
دَهر: روزگار
طُرّه ی دلدار می کشی: بازلفهای محبوب بازی می کنی.
معنی بیت: ای حافظ حال که دوران سیاهِ امیرمبارزالدّین تمام شده ودوره ی طلایی ِ شاه شجاع رسیده است، حال که توبی هیچ دغدغه ای، درکمال آزادی وآرامش، شراب می نوشی وبازلفِ دلدار بازی می کنی، ازنعمت دهنده ی روزگار چه می خواهی؟ یا ازنعمت های این دنیا دیگرچه چیزی خواستارهستی؟ توکه به منتهای آرزوی خود رسیده ای.
جهان به کام من اکنون شود که دور زمان
مرا به بندگی خواجه ی جهان انداخت
