حافظانه

پیش ازاینت بیش ازاین اندیشه‌ی عشّاق بود

مهــرورزّیِ تـو با ما شُـهره‌یِ  آفاق بود

دربعضی از نسخه‌ ها، در این غزل بیت دیگری بشرح: " پیش از این کاین نُه رواقِ چرخِ اخضر بَرکشند   /   دورِ شاهِ کامکار و عهد بو اسحق بود " ثبت شده که شاهدی روشن بر این ادّعاست که این غزل خطاب به "شاه شیخ ابواسحاق" سروده شده است .

می‌فرماید : قبل از این نسبت به عاشقان توِجهِ بیشتری می‌کردی و بیشتربه فکرشان بودی . اظهار وابرازِ محبّت تو به ما، زبانزدِ اقصی نقاطِ جهان و تمام اهلِ عالم بود.مامشهور به لطف توبودیم.

ابواسحاق سرداری لایق و حکمرانی دانشمند بود. در علم نجوم دست داشت و خود نیز شعر نیکو می سرود چنان که دو رباعی زیر را آن گاه که می خواستند او را از زندان برای کشتن ببرند، سروده و بر دیوارِ زندان به یادگارنوشت:

افسوس که مرغِ عمر را دانه نماند

امید بهیچ خویش و بیگانه نماند

دردا و دریغا که درین مدّتِ عمر 
از هر چه بگفتیم جز افسانه نماند

با چرخ ستیزه کار مستیز و برو 
با گردش دهر در میاویز و برو

زین جام جهان نما که نامش مرگ است 
خوش درکش و جرعه بر جهان ریز و برو

شاه ابواسحاق نسبت به فضلا و دانشمندان علاقه و محبتّی خاص داشت و دربارش مأمنِ اهل علم و ادب بوده است.

....شاه شیخ ابواسحاق وحافظ دارایِ روابطِ خاصِ عاطفی وپیوندِدوستی بودند وحافظ دراین غزل از همنشینی بااویادکرده است.البته بارهاگفته شده که مدحِ در غزلیاتِ حافظ بهانه ای برایِ خَلقِ مضامینِ متنّوعِ شاعرانه وعارفانه بوده ومتفاوت ازمداحی هایِ سایرِشاعرانست.

راستی خاتمِ فیروزه یِ بواسحاقی

خوش درخشید ولی دولتِ مستعجل بود

یاد باد آن صحبت شبـها که با نوشین لبان

بحث سـرّ عشق و ذکر حلقه‌ی عشّاق بود

یادش بخیر آن شبهایی که در مجلسِ اُنس همراه وهمدل باشیرین لبان، دورِهم می نشستیم وسخنان شیرینی از رازِ عشق رد وبدل می شد و یادی از محافلِ عاشقانه می‌کردیم .

حافظ زگریه سوخت بگو حالش ای صبا

باشاهِ دوست پرورِ دشمن گدازِ من

پیش ازاین کاین سقف سبزوطاق مینابرکشند

منظر چشم مرا ابـروی جانان طاق بـود

سقفِ سبز : آسمان ، گنبدخضرا   

طاق مینا : استعاره از آسمان   

منظر : نظرگاه ، منظره ،

طاق درمصرعِ دوّم ایهام دارد : 1- سقف هلالی  2- تک وتنها  3- ایوان  4- طاقچه دراینجاهرچهارمعنا موردِنظر شاعربوده است.

حافظ در اینجابه نکته یِ عارفانه ای اشاره می کند وآن اینکه ؛ قبل از خلقتِ آسمانها و زمین، دل و جانِ عاشق ما وجود داشته و از همان زمان زیباییهایِ معشوق (کمانِ ابرویِ جانان) موردِ توّجه ما بوده و به او عشق می‌‌ورزیده‌ایم.

نبودرنگِ دوعالم که رنگِ الفت بود

زمانه طرحِ محبّت نه این زمان انداخت

از دمِ صبح ازل تا آخرِ شام ابـد

دوستیّ ومهربریک عهدویک میثاق بود

دم : هنگام  ، وقت   

ازل : زمان بی سر‌آغاز   

ابد : زمان بی سرانجام   

از همان روز نخست ، رسمِ مهرورزی و محبّت(عاشقی) بر یک عهدوپیمانِ استوار بسته شده و تا ابد بر همین پیمان پایدار خواهد ماند.

مرا روزِ ازل کاری بجز رندی نفرمودند

هرآن قسمت که آنجارفت ازآن افزون نخواهدبود.

سایه‌یِ معشوق اگرافتادبرعاشق چه شد؟!

مابه اومحتاج بودیم او به مامشتاق بود

باورداشتن اینکه خدا مشتاق وعاشق مخلوقات خویش هست یک نکته ی کلیدی و بسیارژرف عارفانه هست که دراینجا حضرت حافظ به زیبایی آن را بیان فرموده است. چراکه اگرآدمی به منبع اصلی عشق اتصال نداشته باشد وازآن منبع عشق دریافت نکند چگونه خواهد توانست به دیگران عشق بورزد. تنها کسانی قادربه عشق ورزی می باشندکه ازجایی وازکسی عشق دریافت کرده وسرشارازعشق بوده باشند. بنابراین اگر آدمی درژرفای قلب وروح خود ایمان داشته باشدکه خدا مشتاق وعاشق اوست به راحتی خواهدتوانست به دیگران عشق بورزد وبه عشقبازی بپردازد.

 

سایه : حمایت ، انعکاس ، توّجه    وعنایت

چه شد :چه ایرادی دارد؟ تعجبی ندارد

چنانچه معشوق سایه‌یِ لطف و حمایتش رابر عاشقِ دلداده‌ انداخته‌است، تعجّبی ندارد زیرا ما عاشقان نیازمندِ توّجه ِاو بودیم و او(معشوق) نیز متقابلاً به مااشتیاق داشت ومیلش براین بودکه به ماتوّجه وعنایت کند.اونازکند مااظهارِنیازکنیم،عاشقی یک سودایِ دو طرفه  میانِ عاشق ومعشوق است،وصدالبته تفاوت میانِ این دوبسیار:

میانِ عاشق ومعشوق فرق بسیاراست

چو یار ناز نمــــاید شما نیاز کنـــید

حُسنِ مهرویانِ مجلس گرچه دل میبردودین

بحث مادر لطفِ طبع و خوبیِ اخلاق بـود

  اگر چه در مجلس زیبا رویانی حضور داشتند که زیبائی هایشان دل و دین را از کف می‌ربود ولی ما بی خبر در باره‌یِ نیک سرشتی و نیکوییِ اخلاق بحث می کردیم ، ما ازحدودِ اخلاقی خارج نمی شدیم وروابطمان براساسِ ارزش هایِ اخلاقی بود.

رویِ خوبت آیتی ازلطف برماکشف کرد

زآنزمان جزلطف وخوبی نیست درتفسیرِ ما

بر در شاهم گدائی نکته‌ای در کار کرد

گفت برهرخوان که بنشستم خدارزّاق بود

یک نفرفقیردردرگاهِ پادشاه (نکته‌ای درکارم کرد) موضوعِ مهمّی رابه من یادآور شد،گفت : بر سر هر سفره‌ای که نشستم دیدم تنها خداونداست که روزی رسان است. به عبارت دیگر: نیاز خود را فقط به خداوندبگو وبر در پادشاه هم اظهارِنیازنکن . ملاحظه می شودکه بااینکه غزل درمدحِ پادشاهست،لیکن حافظ بی هیچ واهمه ای،اعتقاداتِ شخصیِ خودرامطرح می سازد وبابیانِ حقایقِ نغز ونکته های لطیف،توّجهِ پادشاه ودیگران به زوال پذیری وناپایداریِ تمامِ قدرتها درمقابلِ اراده یِ ذاتِ بی همتا، معطوف می دارد.

ای گدایانِ خرابات خدایارِشماست

چشمِ انعام مَداریدبه انعامی چند

رشته‌یِ تسبیح اگربگسست معذورم بدار

دستم اندردامن ساقیِّ سیمین ساق بود

زبانِ کنایه آمیز وطنزوطعنه یِ حافظ برای برجسته سازیِ حقایق، هیچ حدومرزی ندارد،پادشاه وگدا نمی شناسد، شیخ وشاب راملاحظه نمی کند واغلبِ اوقات ازخطوطِ قرمزِ مذاهب وادیان نیزبی هیچ اِبایی عبورکرده وهمه چیز راازدمِ تیغِ تمسخر می گذراند.او مطالبی راکه دردوره یِ خفقان و حاکمیّتِ تندروهایِ خشک مذهب، هیچ کس قادربه طرح آنهانیست، باشهامت وجسارت بیان می کند تااگرچنانچه قراراست باطرحِ آنها اتّفاقِ شومی رخ دهدو بلایی ازآسمان نازل گردد ،زودتر رخ دهد....

باطنز وطعنه می فرماید: اگر ذکر و وِردِمذهبیِ من قطع گردیدوبندِ تسبیحِ من پاره شد،دلیلِ قابلِ قبول وموجّهی دارد،زیرا آن زمان من دست به دامنِ ساقیِ بلورین ساعد وبازو (معشوق) بودم وآنقدر مدهوشِ زیباییهایِ اوشده بودم که متوجّهِ پاره شدنِ تسبیح نشدم.(برتریِ عشقبازیِ آگاهانه بامعشوق وبه زیرِسئوال بردنِ عبادتِ ناآگاهانه) 

" واج آرایی " که عبارتست ازتکرارِ یک حرف دریک مصراع یابیت،دراینجا رخ داده وتکرارِ حرفِ "س"سببِ ایجادیک موسیقیِ دلنشین درپس زمینه یِ الفاظ شده است .

رشته ودانه هایِ تسبیح درنظرگاهِ حافظ نمادِ ریاکاری وچیزی بیش از دام نیست.  اوکه جزبه عشق نمی اندیشد هرگزتسبیح به دست نمی گیرد. اوبه جای گرفتن ِ تسبیح دردست، بندبندِ انگشتان دستِ دوست راگرفته وذکردوست داشتن می گوید.

درشبِ قدراَرصبوحی کرده‌ام عیبم مکن

سرخوش آمدیاروجامی درکنارطاق بـود

صبوحی کردن: شرابِ بامدادی نوشیدن   

همان توضیحی که دربیتِ قبلی داده شد براین بیت نیز صدق می کند. (برجسته سازیِ عشقبازیِ صادقانه بامعبود به جایِ عبادتِ ریاکارانه)

اگر در سحرگاهِ شبِ قدر به جایِ عبادت ورازونیازشراب نوشیده‌ام واقدام به روزه خواری کرده‌ام بر من خرده مگیر، زیرا ازیکسو یارم مستانه و شادمان آمد وازسویِ دیگر جامِ شرابی آماده یِ نوشیدن در طاقچه بود،همه چیز خودبخودمهیّاگردید و من ناچار وبی اختیار شراب نوشیدم. صبوحی همان "ثلاثه‌ی غسّاله" است درقدیم هنگام سحرگاهان، سه جام شراب می‌نوشیدند: یکی برای دفعِ خمارِ مستی شب پیش ، یکی برای شستشویِ معده و سوّمی برای شاد و سرخوش بودن در طول روز.

ساقی حدیثِ سرو وگل ولاله می رود

وین بحث باثلاثه یِ غسّاله می رود.

شعرحافظ درزمان آدم اندرباغ خُـلد

دفترنسرین وگل رازینت اوراق بـود

باغ خُلد : بهشت   

دراین بیت شاعرمبالغه کرده وبه زبانِ طنز،ازخودستایش می کند ومی فرماید: ابتدای خلقت،آن زمانی که حضرت آدم هنوز در بهشت زندگی می‌کرد، شعرِ حافظ بوده و بر رویِ برگ هایِ گلها نوشته شده بوده وزیب وزیورِ گلهایِ  بهشتی بود.....الحق که راست فرموده واین ابیات قطعا بررویِ گلهایِ بهشتی نقش بسته تاطراوت وزیباییِ آنها هزارچندان گردد.

درآسمان نه عجب گربه گفته یِ حافظ

سرود زهره به رقص آورد مسیحا را