سحرگاهان که مخمور شبانه
سه شنبه, ۲۵ آذر ۱۳۹۹، ۰۶:۳۶ ب.ظ
سحرگاهان که مخمور شبانه
گرفتم باده با چنگ و چغانه
مخمور: خمارآلوده،مست ، سرخوش
بعضی مخمور رابه معنی مست گرفته که بنظر حافظانه نیست گرچه معنای مخمور مستی رانیز شامل می گردد. دراینجا منظو رازمخمورهمان معنای خمارآلوده هست بدان دلیل که شراب رادرسحرگاهان(صبوحی) می نوشیدند نه شبانه. حافظ اشعارزیادی دارد که به این موضوع تاکید کرده است. دلیل دیگراینکه تنها یک خمارآلوده ی شبانگاهی هست که اینچنین می تواند بااشتها باده به دست بگیرد نه مست. بنابراین شاعر درطول شب، خمارآلوده بوده وسحرگاهان با وَلع واشتها روی به نوشیدن باده کرده است.
باده گرفتن: باده نوشیدن.
"چنگ" ایهام دارد:۱- پنجه ی دست.۲- از آلات موسیقی. هردومعنا مدّنظرشاعربوده تامثل همیشه ازیک جمله بیش ازیک معنا تولیدگردد چیزی که ازعلایق ویژه ی حافظ است. ۱- گرفتم باده رابادست. ۲- گرفتم باده را باآهنگ چنگی که نواخته می شد.
چَغانه: از آلات موسیقی شبیه قاشق که چند زنگوله به آن آویخته و با دست تکان می‌دادند تابه محفل شوروهیجان بیافزایند.
معنی بیت:سحرگاهان درحالی که خمارآلوده ی شبانگاهی بودم باده راباهمراهی آوازچنگ ونوای چغانه به چنگ(دست) گرفتم.....
نهادم عقل را ره توشه ازمی
ز شهر هستیش کردم روانه
عشق وعقل همیشه درتقابل یکدیگرند. جدایی حافظ ازقشرمتشرّعین ازهمین دوراهی شروع شده ورفته رفته به شکافی عظیم تبدیل گردیده است. حافظ که پرورده ی مکتب متشرّعین بوده دوشادوش آنان تا دوراهی عقل وعشق آمده سپس راه خودرا ازآنان جداکرده است. حافظ طریق عشق رابرگزید وآنها طریق عقل.
درنظرگاه حافظ نمی توان با"عقل"ِ مصلحت گرا وفضول درطریق عشق قدم برداشت. بنابراین در اینجا پس ازآنکه باده به دست می گیردابتدا مقداری توشه ی راه ازباده برای عقل اختصاص می دهد واو راازشهرهستی خویش به سفرمی فرستد تابدون فضولی اوبه عیش وعشرت بپردازد.
معنی بیت: به منظور رهایی ازدخالتهای عقل وخلاص شدن ازفضولیهای او،مقداری باده به عنوان توشه وآذوقه ی راه برای عقل اختصاص دادم واورا ازشهروجود خویش بیرون کرده وبه سفرفرستادم.....
نگارمی فروشم عشوه‌ای داد
که ایمن گشتم ازمَکر زمانه
نگارمی فروش: محبوبِ باده فروش کنایه از ساقی ِ مهرو که حرکات ورفتارهای شیرینی دارد وباعشوه هایش دوستارانش راسرمست می کند بی آنکه باده ای بچشاند.
عشوه ای داد: حرکت دلبرانه ودلسِتانانه ای انجام داد.
ایمن: فارغبال،آسوده خاطر
مکر زمانه: بازیهای روزگار، حیله گریهای زمانه وگرفتاریهای روزمرّه
معنی بیت:هنگامی که عقل را روانه ی سفرکردم ساقی مه چهره رادیدم که باعشوه های دلربایش، غم واندوه روزگار ازدل پاک می کرد واز گرفتاریهای روزمرّه خلاصی می بخشید. با مشاهده ی رفتارهای او ازبند غم ایّام فارغبال ورهاگشتم....
ز ساقیّ ِ کمان ابرو شنیدم
که ای تیر ملامت رانشانه
تیر ملامت: سرزنش وملامت به تیر تشبیه شده است.
نشانه: هدف.
تیر ملامت را نشانه: هدف تیر سرزنش.
معنی بیت: دراین فارغبالی بود که ازساقیّ ابروکمان سخنی شنیدم.ساقی گفت: ای که در معرض تیرملامت دیگران قرارگرفته ای...
نبندی زان میان طَرفی کمروار
اگر خود را ببینی در میانه
"زان میان" ایهام دارد:۱- درآن میدان درآن میانه ۲- اشاره به کمریار که نمادِ وصال هست
کمروار: به مانند کمربند.
طَرْفی نبندی : حاصلی نخواهی برد، بهره ای نخواهی داشت. "طَرف" به معنای کمربند نیز هست.
اگرخود را ببینی در میانه: اگرتوجّهِ تو فقط به خودت باشد، خودبین باشی.
معنی بیت : اگردراین ماجرای عشق ورزی، بیشتر به منافع خودت توجّه کنی اطیمنان داشته باش که کامروانخواهی شد. نخواهی توانست همانندِ کمربند به کمریاربرسی وآن رادرمیان(آغوش) گیری. "کمربند" خودرادر میان ندید بلکه یاررادید وسرانجام نیزکمریار رادرآغوش گرفت.
برو این دام برمرغی دگرنه
که عنقا رابلند است آشیانه
عنقا: سیمرغ ، کنایه ازمعشوق
بلند است آشیانه: آشیانه اش دور ازدسترس همگان است. کسانی به وصل اودسترسی پیدا می کنند که عاشقانه ازهمه چیزگذشته وبه اوبیاندیشند وبسوی اودرحرکت باشند.
معنی بیت: اگرمی خواهی با ترفند وحیله گری به معشوق برسی توفیقی حاصل نخواهی کرد آشیان عنقا دورازدسترس است وتنها کسانی راه بدانجاپیدامی کنند که صادقانه وعاشقانه ازهمه چیزگذشته وبه اوعشق بورزند.
که بنددطَرفِ وصل ازحُسن شاهی؟
که با خود عشق بازد جاودانه
بعضی ازاین ابیات برداشتهای عارفانه دارند وبراین باورند که منظورشاعرمعشوق ازلی وخالق جهان هستیست. درصورتی که چنین نیست وجنس کلام وکلّ معنی بیت دررابطه با معشوقی زمینیست که مقام والایی مثل پادشاهی دارد. پادشاهی که خودرابرتر وزیباترازدیگران می داند و دایم به خودش مشغول است وبااین غرور وکِبری که دارد دورازدسترس همگان است وهیچکس نمی تواند به حریم وصال اودست یابد. درحالی که خداوند اینچنین نیست! اودردسترس همگان است وازرگ گردن نیز به آدمهانزدیکتراست. هرکسی باهرنوع نژاد وزبان و مذهب وآئینی که دارد می تواند به اونزدیک شودوبااوسخن بگویدحتّا اگرکسی بخواهد ازاو دورشود بازدر آغوش اوخواهد بود چراکه هیچ جایی بدون او وجود ندارد. "حُسن شاهی" واژه ای نیست که برای توصیف محسنّات خداوند کفایت کند و قطعاً سلیقه ی حافظ نیزبااین توصیف همخوانی ندارد. این وصف فقط برای معشوقی زمینی مناسب که بیش ازاندازه مغروراست.
که بندد طرفِ وصل؟: چه کسی ازوصل بهره می برد؟
حُسن شاهی: زیبایی وجمال شاهانه
که باخودعشق بازد جاودانه: که عاشق وشیفته ی زیبایی خودش هست ودایماً باخودعشقبازی می کند مشغول به خویشتن است.خداونداگر چنین می بود هرگزدست به خلقت انسان نمی زد. خداوند مشتاق بندگانش هست وعاشق بندگان مخلص نیز می شود.
معنی بیت: معشوق بااین جمال وزیباییِ شاهانه ای که دارد آنقدربه خودش می پردازد وباخود عشقبازی می کند که هیچکس نخواهدتوانست به بارگاهِ وصال اوراه پیداکند.
نَدیم ومطرب وساقی همه اوست
خیال آب و گل در رَه بهانه
شاید بیشترکسانی که اصراربه برداشتهای عارفانه ازاین ابیات دارند بدین دلیل بوده باشد که بایک ویژگی خاصِ زبان حافظانه آشنایی کافی ندارند که با بامشاهده ی یک واژه یا یک عبارت عارفانه، عجولانه دست به قضاوت زده واقدام به برداشت عارفانه می نمایند.
نکته ای که دربیان وقلم حافظ وجود دارد وباید درخوانش اشعاراودرنظرگرفته شود این است که اواین توانمندی ونبوغ را دارد که عشقهای زمینی را با ادبیّات وواژه های عرفانی بیان کند. اوبااین کارزیبا "فرهنگِ عرفانی" رااز انحصار عارفان ِخاص بیرون کشیده وبه میان مردم عامی آورده است.
درنظرگاه حافظ، عشق زمینی خود بخشی ازعرفان وپیشنیازعرفان هست. کسی که عشق زمینی رادرک وتجربه نکند چگونه تواند عشق خداوند را درک کند؟ ازهمین روست که درعشق زمینی نیز تاکید می کند که همانندِ عرفان بایداز خودبینی وخودمحوری پرهیزکردتا به وصال رسید.
برداشت عارفانه ازغزلی که درمورد معشوق زمینیست ضمن اینکه هیچ سودی ندارد باعث ازبین رفتن لطفِ کلام نیزمی شود. تصوّرکنید که حافظ چقدرزحمت کشیده ومقام معشوق زمینی ِخود را آب ورنگ عارفانه زده تا سطح عشقبازی را ارتقا دهد ومارابه یک سفر زمینی- آسمانی دعوت کند ناگاه دراین میان کسانی که دوست دارند هرچیزی را به مسایل موردعلاقه ی خویش پیوندبزنند ازراه می رسند وباطرح مسایل مورد نظرخویش، زیبائیهای کلام ازبین می برند. برای مثال اگردراین بیت،معشوق را خدادر نظربگیریم کلآم حافظ هیچ لطفی نخواهد داشت چراکه هم شاعران وعارفان پیش ازحافظ این نکته را بازگو کرده وهرکسی نیز می داند که خداوند خودش مجموعه ای کامل ازشراب وساقی وندیم ومطرب و....است ودراین برداشت هیچ مبالغه ای صورت نگرفته و بیان ِ دوباره ی این حقیقت چیزجدیدی محسوب نخواهدشد زیرا لطفِ کلام که زائیده ی مبالغه وغلوّ هست ازدست خواهد داد. امّا اگر این توصیف درمورد معشوق ِ مغرور ومتکبّر زمینی باشد آدمی رابه اندیشه وحیرت وا می دارد که چگونه یک فرد می تواند اینقدر کِبر وناز واِفاده داشته باشد؟ بنابراین سفر شگفت انگیزروحانیِ مخاطبین غزل که مورد نظرشاعر است وازابتدای غزل آغازشده همچنان ادامه داشته ومتوقّف نخواهدشد.
ندیم: همنشین،مصاحب
مطرب: به طرب آورنده،نوازنده، رامشگر
خیال آب و گل: تصوّر اینکه از آب و گل آفریده شده
در ره: در این راه دراین کار
"بهانه" : بی جا وبی مورد
معنی بیت:معشوق زیبا،متکبّروبااِفاده ی ما، خودش مجموعه ای از شراب وساقی ومطرب ومصاحب است ونیازی به عاشقان ندارد. اوطوری رفتارمی کند که گویی مثل همه ی ما انسان نیست وازآب وگِل آفریده نشده است! تصوّراینکه اوهم مثل ما ازآب وگِل آفریده شده خیالی بیهوده وبی جاست.
بده کشتیّ ِ مِی تا خوش برانیم
از این دریای ناپیداکرانه
خوش به رانیم : باخیالی آسوده وفارغبال به پیش برویم
"دریای بیکرانه" هم می تواندکنایه ازاین سرگشتی درعشق معشوق بوده باشد که خودش راخیلی دست بالا می گیرد وبه عاشقانش کم التفاتی می کند هم می تواند کنایه ازدنیای ناپایدار وگرفتاریهای روزمرّه ی تمام ناشدنی باشد که ره آوردی جزغم واندوه ندارد.
معنی بیت: ای ساقی شراب بیاورتاکشتی می رابه حرکت درآوریم وبا آسودگی ازاین دریای بی کرانه ی سرگشتگی ودرماندگی عبورکنیم.
مرابه باده ی کشتی درافکن ای ساقی
که گفته اند نکویی کن ودرآب انداز
وجود ما معمّاییست حافظ
که تحقیقش فسون است وفسانه
تحقیق: بررسی، پژوهش.
فسون است و فسانه: چیزی جز خیالپردازی و قصّه پردازی بی اساس نیست.
ای حافظ، وجود ما وزندگانی ما آنقدرپیچیده هست که همانندِ رازی بی جواب است معلوم نیست که ازکجا آمده ایم وبه کجا می رویم؟ تحقیق وپژوهش دراین مورد وپیداکردن پاسخ مناسب راه به جایی نمی برد. تحقیق وبررسی دراین مورد مثل قصّه پردازیست.
حدیث ازمطرب ومی گو ورازدهرکمترجو
که کس نگشود ونگشاید به حکمت این معمّارا
