خستگان راچوطلب باشدوقوّت نبود
جمعه, ۲۸ آذر ۱۳۹۹، ۰۳:۴۵ ق.ظ
خستگان راچوطلب باشدوقوّت نبود
گر تو بیداد کنی شرط مروّت نبود
مطابق معمول روی سخن باپادشاهست بعضی براین باورند که غزل دردوران تحملّ ِ مجازات تبعیددریزد سروده شده و مخاطب غزل حاکم وقت یعنی شاه یحیی می باشد.
باتوجّه به اینکه هیچ سندقابل قبول وقانع کننده دراین مورد وجودندارد ودرمتن غزل نیزهیچ اشاره ای هرچند به زبان ایهام وکنایه به شاه یحیی نشده اظهارنظردراینکه مخاطب غزل چه کسی بوده ازحدظن وگمان چیزی فراترنخواهدبود. مخاطب هرکسی که بوده باشد چندان تفاوتی برای حافظ ندارد چراکه می دانیم حافظ غزل راخطاب به هرکس ودرهر موضوعی که آغازکرده کرده باشدیک یا دوبیت بیشتربا مخاطب ویاپیرامون موضوع سخن نخواهدگفت وبی پرده به بیان باورها وعقاید حافظانه ی خویش خواهد پرداخت. غزل برای حافظ ظرفی مناسب برای سرریزشدن احساساتِ درونی وبستری مناسب برای طرح باورها واعتقادات شخصیست.
برای اوبیان باورها وطرح عقایدِ رندانه بسیارمهمترازشاه شجاع یا شاه یحیی وغیره می باشد. گرچه رابطه ی او باشاه شجاع رابطه ای بسیارعاطفی بوده، لیکن برای حافظِ فرزانه ورند، مقابله با ریاکاری،آزادگی ووارستگی ازبندتعلّقات، توسعه ی عشق ومحبّت وانسانیت بسیاربا ارزش ترازاین رابطه هاست وحافظ درجریان همین رابطه هاست که فرصت بیان باورهای حافظانه راپیدا می کند.
"خستگان" دراینجا کنایه ازارادتمندان ودوستاران پادشاه می باشد.
چوطلب باشد: وقتی که اشتیاق دیداردارند.
قوّت نبود: توان وامکان نداشته باشند
معنی بیت:
درشرایطی که دوستداران وهواخواهان تو،اشتیاق دیدار دردل دارند امّاتوان وامکان انجام ندارند ازانصاف ومردانگی به دوراست که درحق آنها جوروجفانیز روا داری و نسبت به حالشان بی التفاوت باشی.
رنج مارا که توان بُردبه یک گوشه ی چشم
شرط انصاف نباشد که مدارا نکنی
ماجفاازتوندیدیم وتوخود نپسندی
آنچه درمذهبِ ارباب ِطریقت نبود
"طریقت" : دومین منزل از منازل سه گانه ی ارباب سلوک که عبارت است از: شریعت ، طریقت ، حقیقت.
بعضی حافظ را به استناد ابیاتی ازاین دست طریقتی می دانند غافل ازاینکه حافظ درجستجوی حقیقت، بی پروا تر وبی قرارتر ازآن بود که درپشت مرزها ومنازل سلوک حوصله ی توقّف داشته باشد! چنانکه ازغزلیّات اواستنباط می شود حافظ درپی یافتن حقیقت،گرچه به هرمذهب وهرمسلکی روی آورد لیکن درهیچ یک ازآنهاقرارپیدانکرد وآرام نگرفت وباقی نماندتااینکه درنهایت به یک نوع روشن بینی و آزاداندیشیِ حافظانه دست یافت.
اوبه هیچ فرقه ومسلک ومذهبی تعلّق ندارد اوآزاداندیشی بااندیشه های نابِ فرا قومییست ودرعین حال به همه ی مذاهبی که برپایه ی عشق ومحبّت وانسانیّت می اندیشند تعلّق دارد.
حافظ همانگونه که به مددِ نبوغ خویش، واژه ی "رندی" راغنی سازی کرده وبه معنای آن ژرفا بخشیده است "طریقت" رانیزبه همان سیاق به مرورغنی سازی نموده وسرانجان طریقتی حافظانه خَلق کرده است. طریقتی که منحصربفرد است وبا طریقت صوفیان تفاوتهای اساسی دارد.دراینجانیزاشاره به همان طریقتِ خاص رندی وحافظانه هست نه آن طریقتی که صوفیان درخانقاهها بدان می پرداختند. حافظ ازصوفیگری وفرقه گرایی وتعصّب وخشکه مغزی بسیاربیزاربود وراه رستگاری راتنها درعشقبازی، انسانیّت و ورهاشدن ازهمه ی تعلّقات وتعصّبات دنیوی ودینی می دانست.
اربابِ طریقت: صاحب منش ومرام ومعرفت
شاعروقتی خود نیزمتوجّه می شود که با محبوب والامقام ِ خویش (مخاطبِ غزل) باجسارت وگستاخانه سخن گفته و پارا ازحدودِ عاشقی فراترگذاشته است رندانه وباتعارف حافظانه! نرمش وملایمت راچاشنی سخن قرارداده ومی فرماید:
ای محبوب، ماهرگز ازجانب شما هیچ کم التفاتی وجوروجفا ندیده ایم! درحقیقت توخودمخالف ستم پیشگی هستی وبه اراده ی خویش نمی پسندی که بیدادگرباشی ودوستدارانت رابیازاری! توخودصاحب مرام ومنش رندی هستی وبه مسلکِ رندانِ وارسته ازبندِ تعلّقاتِ دُنیی ودینی ایمان داری وچون می دانی که آزاردیگران دراین مذهب پسندیده نیست ازهمین رو نمی پسندی واجازه نمی دهی که درحق ما جفایی شود!
برمن جفازبخت من آمد وگرنه یار
حاشاکه رسم لطفِ طریقِ کرَم نداشت
خیره آن دیده که آبش نَبرَدگریه ی عشق
تیره آن دل که در او شمع ِمحبّت نبود
معنی بیت: دیده ایی که ازعشق گریه نکرده وسیلاب عشق راتجربه نکرده باشد همیشه خیره فرومی ماند وجاذبه ها وزیبائیها رانمی بیند(گریه ی عشق چشمهای عاشق رابه روی زیبائیهابیناتر وبازمی کند)
دلی که دراوچراغ عشق ومحبّت روشن نشده باشد دلیست که در تاریکی وظلمت فرورفته است(شمع محبّت درون آدمی راروشن می سازد)
چراغ صاعقه ی آن سحاب روشن باد
که زدبه خرمن ِ ماآتش محبّت او
دولت ازمرغ همایون طلب وسایه ی او
زان که بازاغ وزغن شهپردولت نبود
دولت: رستگاری،ثروت،اعتبار،قدرت
مرغ همایون: مرغ افسانه ای هما که نمادِ خوشبختی ودولت است. درداستانهای قدیم می بینیم که هرگاه می خواهندپادشاه انتخاب کنند مرغ هما رارهامی کنند برشانه ی هرکسی بنشیند اوبه عنوان پادشاه انتخاب می شود. سایه ی این مرغ که نمادخوش اقبالیست مبارک است ودولت ببارمی آورد. مرغ هما کنایه ازکسیست که طبع بلندی داشته وصاحب منش ومرام ومعرفت هست.
"زاغ وزغن" نسبت به مرغ هما بی خاصیت هستند ونه تنهاهیچ دولتی درسایه ی آنهاشکل نمی گیردبلکه شومی وبدیُمنی نیزببارمی آورند ودراینجا نقطه مقابل مرغ هما قرارگرفته اند. "زاغ وزغن" کنایه ازکسانیست که دارای طبع پست وزبونی هستند وبرای پرکردن شکم خود برسرهرسفره ای حاضرشده ومناعت طبع خودرا زیرپامی نهند.
معنی بیت: ای دل اگرخواهان عزت وشرف واعتبارهستی ازهرکسی توقّع نداشته باش فقط درسایه ی مرغ همایونی می توانی به دولت برسی، انتظارداشتن اززاغ وزغن، انتظاری بیهوده وبی ثمراست دل به صاحب منش وصاحب دلی فرزانه ببند وازاوطلب کن تادولتمندگردی.
همایی چون توعالیقدر وحرص استخوان تا کی؟
دریغ آن سایه ی همّت که برنااهل افکندی!
گرمَددخواستم از پیرمُغان عیب مکن
شیخ ماگفت که درصومعه همّت نبود
درموردِ "پیرمغان" قبلاً توضیحات زیادی داده شده است. درست است که به روشنی مشخصّ نیست که منظورازپیرمغان چه کسی است، واحتمال قوی این است که این"پیر" اصلاً وجودِ خارجی نداشته ویک شخصیّتِ خیالی بوده است. حافظ ازآنجا که وسواس زیادی برای انتخابِ راهنما وپیرداشته، ناگزیر در کارگاهِ خیال دست به آفرینشِ یک پیری روشن ضمیربه سلیقه وسبک وسیاق حافظانه ی خود زده، به او شخصیّتِ کامل بخشیده، سپس وی رابه عنوان الگو و شاخص قرارداده تا بظاهرچنین وانمودکند که رفتارهای خودرامطابق فرمان اوتنظیم می کند. حافظ خود به لطف وعنایت خداوند به مقام روشن ضمیری نایل شده و قدرت درک و تشخیص سره ازناسره وحق ازناحق رابدست آورده بود.
به هرحال پیر مغان ِ حافظ،هرکه بوده باشد باتوجّه به ویژگیهایی که ازاوتوصیف کرده یک انسانِ کامل،آگاه،پاک نیّت ونیک رفتار ونیک کردار بوده است.
بسیاری گمان می برند که پیرمغان همان "زردشت" است و بسیاری دیگررهبران مذهبی خودرا درنظرمی گیرند تابدینوسیله دربخشی از اعتبارجهانی ومحبوبیّت مردمیِ حافظ شریک بوده باشند! غافل ازاینکه حافظ فارغ ازتعصبّات فرقه ای،فقط به عشق وانسانیّت ومحبّت می اندیشیده ودراین مسیرازهیچ کس پیروی نمی کرده است. اوخود به تنهایی یک مذهب ومَسلکِ تمام عیاربا محوریّتِ انسانیّت است وعشق درسرلوحه ی باورها واعتقاداتِ اوقراردارد. حافظ حافظ است وهیچ برچسبی براندیشه های فراقومی وفرامذهبی اونمی چسبد.
وقتی حافظ می فرماید: اگرمن ازپیرمغان مددخواستم عیب مکن! بنظرچنین می رسدکه این پیر واین راهنما کسیست که درنظرگاهِ متشرّعین چندان جایگاهی ندارد ومورد قبول آنهانیست وازهمین رو حافظ پیشاپیش ازآنهامی خواهد که ُخرده نگیرند چون کسی راانتخاب کرده که بحث انگیز
معنی بیت: من اگرازصومعه دلزده ورویگردان شده وپیرمُغان را به عنوان راهنما ورهبرخود انتخاب کردم برمن خُرده مگیرید خودِ شیخی که درصومعه به عنوان راهنمای صوفیان هست به این نکته اشاره می کرد که صومعه اسیرافکار پوسیده وخرافات شده ودرمیان صوفیان هیچ همّت واراده ای برای جُستن حقیقت وجودندارد.
زکُنج صومعه حافظ مجوی گوهرعشق
قدم برون نه اگرمیل جستجو داری
چون طهارت نبودکعبه وبتخانه یکیست
نبود خیر در آن خانه که عصمت نبود
طهارت: پاکیزگی، پاکیزگی دل وجان، پاکی ظاهروباطن
عصمت: نگهداری نفس ازگناه، پاک دامنی
معنی بیت: چنانچه ظاهروباطن آدمی ازرذایل اخلاقی مثل دروغ،بخل وحسد،کینه،فرومایگی وپستی وپلیدی پاک نگردد کعبه وبتخانه برای اویکیست چنین شخصی اگراحرام ببندد ودر طواف کعبه درآید وخادم الحرمین هم بوده باشد بازهم لجن است همه ی ارزش معنوی انسانها به پاکی پندار وافکار وکردارآنهاست وبرعکس اگرکسی به فضایل اخلاقی آراسته باشد وناگزیردرجایی مثل بتخانه قرارگرفته باشد بازهم اوطاهر وپاک وباارزش است چراکه میزان درپیشگاه عدل الهی نیز پاکیزگی قلب ودل وجان آدمیست. درخانه ای که پاکدامنی نباشد ومحل ارتکاب گناه ورذایل اخلاقی باشد هرگز درآنجا اثری ازخیروبرکت نخواهدبود.
به طهارت گذران منزل پیریّ ومکن
خلعت شعیب به تشریف شباب آلوده
حافظا علم و ادب ورز که درمجلس شاه
هر که را نیست ادب لایق صحبت نبود
درپایان غزل مطابق معمول خود را خطاب قرارداده ومی فرماید: ای حافظ سعی کن صاحب علم وفضل وادب باشی تا بتوانی سری درمیان سرها برآورده ودرمجلس شاه جایی برای خود بازکنی هرکسی که ازادب و نزاکت دوربوده باشد شایستگی همصحبتی بابزرگان راازدست می دهد.
قدم منه به خرابات جزبه شرط ادب
که سالکان درش محرمان پادشهند
