اگر به مذهب ِ تو خونِ عاشق است مُباح
سه شنبه, ۲ دی ۱۳۹۹، ۱۲:۳۳ ق.ظ
اگر به مذهب ِ تو خونِ عاشق است مُباح
صَلاح ماهمه آنست کان تو راست صَلاح
مذهب: روش،راه ورسم
مُباح: روا، جایز،حلال داشته شده
صلاح: مصلحت، شایسته
خطاب به معشوقی زمینیست.به احتمال زیاد روی سخن باشاه شجاع ِ خوش سیما ومحبوب دل حافظ است که بیشترین غزلهای عاشقانه ی شاعررا به خود اختصاص داده است. ازحال وهوای غزل چنین بنظرمی رسدکه این غزل درزمانی سروده شده که شاه شجاع علیرغم میل قلبی، تحتِ فشارتندرویان ودلواپسانِ آن روزگاران، ناگزیرشد فرمان تبعید حافظ به یزد رابه حکم تکفیر! صادرکند. البته این اقدام شاه شجاع بیشتر به منظور حفظ جان حافظِ عصیانگر و دورنگاه داشتن او ازخطراتی بود که بشدت وی راتهدیدمی کرد. لیکن حافظ انتظار بیشتری داشته و امیدواره بوده که شاه شجاع؛ درمقابل متشرعین وفقهای متعصب ایستادگی کرده وحکم تکفیر وتبعید راباطل کند.
حافظ درزمان حکمرانی شاه شجاع، باغزلهای تند وآتشین حملات شدیدی علیه متعصبین ومتشرعین ریاکار داشته وبه همین سبب موردخشم وکینه ی آنها واقع شده ومحکوم به کفرورزی وارتداد شده بود.
چنانکه پیشترنیزگفته شده، رابطه ی حافظ با شاه شجاع بسیارفراترازرابطه ی شاه وشاعر بوده، زیرا به استنادِ غزلیّاتی که دردیوان اوموجودهست حافظ نسبت به شاه شجاع ِ خوش سیمای سروقامت، یک احساس عاطفی ِ عمیقی داشته وهرگز به رغم اتّفاقاتِ زیادی که بین این دورُخ داد ذرّه ای فروکش نکرد وتا پایان زندگی شعله ورباقی ماند. حافظ دراینجا به کنایه به دوست ومحبوب خود می رساند که امضای فرمان تبعید یعنی امضای ریخته شدن خون من! اگرراه ورسم توچنین است من تابع فرمان توهستم.......
معنی بیت: ای محبوب، اگردرمسلک ومَرام توریخته شدن ِخون ما حلال است وتو قصدِ گرفتنِ جان مارا کرده ای، تردیدبه دل راه مده وخاطرمبارک رامشوّش مکن صلاح ومصحلتِ مانیزدرهمین است که تودر اندیشه ی آنی، آنچه که دردل داری همان را اجراکن که مصلحت ماهم برآورده شود.
توصاحبِ اصلی ِ دل وجان ومال ومنالِ ماهستی، تصمیم گیرنده تویی که معشوق هستی، عاشقان رابرسرخودهیچ حکم نیست.
درمَرام ومَسلکِ عاشقی این چنین است، عاشق پیرومذهبِ معشوق است معشوق هرچه حُکم کند اطاعت می کند.
عاشقان را برسرخودحُکم نیست
آنچه فرمانِ تو باشد آن کنند.
سوادِ زلفِ سیاهِ تو جاعل الظُّلمات
بَیاض ِ روی چو ماه تو فالق الاَصباح
سواد: شبح وسیاهی ِ شهرکه ازدوردیده می شود
جاعل: خَلق کننده
جاعل الظلمات: آفریننده ی ظلمت وگمراهی
بیاض: سپیدی
فالق: شکافنده
اصباح: درآمدن بامداد
فالق الاصباح: شکافنده ی صبح
معنی بیت: شبحی که اززلفِ سیاهِ تودرچشم عاشقانت نمایان می شود کُفر وگمراهی عاشقان رارقم می زند. سیاهی ِ زلف توآفریننده ی تاریکی وگمراهیست وسپیدی رویِ ماهِ توشکافنده ی بامدادان است.
دراینجاحافظ باهنرنمایی ازتضادِ بین تاریکی وگمراهی وروشنایی، حقیقتِ ماهِ رویِ معشوق رانمایان کرده است.
سیاهی زلف درادبیّاتِ ما نمادِ کفر وگمراهیست. لیکن چون نیک بنگریم حقیقت نیز دردرونِ همین سیاهی (کُفر) نُهفته است.(زیرا همانگونه که چهره ی روشنِ چون ماه ِ معشوق درزیرحجابِ زلف(کفر) نهان است حقیقت روشناییِ باطنِ پاک حافظ نیز درزیر اتهام کفرورزی نهان می باشد.
گفتم که کفر ِزلفت گمراهِ عالمم کرد
گفتا اگرببینی هم اوت رهبرآید.
ز چینِ زلفِ کمندت کسی نیافت خلاص
از آن کمانچه ی ابرو و تیر چشم نَجاح
نَجاح: رستگاری ونجات
معنی بیت: ازچین وشکنِ وخم اندرخم ِ زلفِ کمندسای توکسی نمی تواندخلاصی یابد وهمچنین کسی نمی تواند ازتیرمژگان وکمان ِ ابروی تو نجات یابد. هرکس گرفتاراین کمند شده ودرمعرض این تیرقرارگرفته باشد تاابدخلاص نخواهدشد.
ضمن آنکه "چین" علاوه براینکه رساننده ی معنیِ شکن هست راه ِ دور ودرازسفربه کشورچین که درآن روزگاران شهرتی داشته رانیزدرذهن تداعی می کند ودرازی کمندِزلف رافزونی می بخشد تاکسی نتواند ازآن نجات پیداکند.
تادل هرزه گردِ من رفت به چین ِ زلفِ او
زان سفر درازخود عزم وطن نمی کند.
زدیده‌ام شده یک چشمه درکنارروان
که آشنا نکند در میان آن مَلّاح
آشنا: شنا،آب بازی
ملّاح: ناخدا وکشتی بان
معنی بیت:
حال که تقدیرچنین رقم خورده که بین ماجدایی افتد ازغم این فراق و غصه ی این دوری؛ آنچنان می گریرم و بی وقفه اشگ می ریزم که درکنارم؛ ازچشمه ی چشمانم رودی به راه افتاده است. رودی خروشان که ازبیم ِ گرفتارشدن درمیانِ موج های توفنده ی آن،هیچ ناخدایی جراتِ نمی کند در درون آن شناکند!
سیل است آب دیده وهرکس که بگذرد
گرخود دلش زسنگ بودهم زجا رود!
لبِ چو آبِ حیاتِ تو هست قوّتِ جان
وجودِ خاکی ما را ازاوست ذکررواح
ذکررواح:ذکرشبانگاهان
آب حیات: آب زندگانی؛ شهدجاودانی
معنی بیت:
لبِ سرخ وآبدار توکه مانندِ آبِ حیات گوارا و زندگی بخش است قوّتِ ونیروی جانِ ماست. معنویّتِ وجودِ خاکی ِ ما ووردهای شبانگاهی ِ ما نیزفقط به منظور دستیابی به این لبِ همچون شهدجاودانی توست .
به کجابرم شکایت به گویم این حکایت
که لبت حیاتِ مابود و نداشتی دَوامی
بداد لَعل لبت بوسه‌ای به صد زاری
گرفت کام دلم ز او به صد هزار الحاح
الحاح: اصرار وپافشاری
معنی بیت:
سرانجام لبِ لعلگون وسرخ تو یک بوسه به صدگریه وزاری به ما داد ودلم پس ازهزاران باراصرار وپافشاری وتمنّا کام خودراگرفت.
چولَعل شَکّرینت بوسه بخشد
مَذاق جان من زوپُرشکرباد
دعای جانِ تو وردِ زبان مشتاقان
همیشه تا که بود متّصل مَسا و صباح
مَسا: شامگاهان
صباح: سحرگاهان
معنی بیت:
ای معشوق،دعابرای سلامتی وسعادتِ تووِرد زبانِ عاشقانت هست، همیشه،بی وقفه تا زمانی که شام وسحر به یکدیگرمی رسند (درتمام ساعاتِ شبانه روزی وتازمانی که چرخ فلک درحال چرخش خواهدبود)
ای گُل خوش نسیم من بلبل خویش رامسوز
کزسرصدق می کند شب همه شب دعای تو
صلاح و توبه و تقوی ز ما مجو حافظ
زرند وعاشق و مجنون کسی نیافت صلاح
اگرگمان ما مبنی براینکه این غزل پیش ازعزیمت به یزد سروده شده درست بوده باشد، چنانکه می بینیم حافظ درمقطع غزل ، باشجاعت وشهامت، دوباره ازعقاید وباورهای خویش دفاع کرده وانتظار متشرّعین مبنی برتوبه ازکردارهای خودرا انتظاری بیهوده می شمارد. چراکه درنظرگاه حافظ «رندی وعاشقی» به معنای خودشکوفایی وبهذمعرفتی خالص رسیدن وخدایگونگیست. از یک نفر «رند» هیچکس نمی تواندبهره کشی کند او تن به بردگی نمی دهد وکسی رابه بردگی نیزنمی گیرد. دوست دارد خودش باشد وبه آزادی دیگران نیزاحترام قائل می شود. .
کسی که برصف رندان می زند وبافریادبلند هرچه باداباد میگوید دودست ازجان شسته؛ ازقیدنام وننگ چشم پوشی کرده وقصد دارد تمامیت زیبائیهای زندگانی راتجربه نماید. رندانگی آری گفتن به زندگانی وپذیرابودنست یعنی من همانی هستم که هستم. وقتی که هستی خودراباتمام نقص ها وزیبائیها می پذیرد این بهترین نوع نیایش محسوب می شود. بنابراین وجود هررند یک معبد ونیایشگاه است ورندان از بهترین عبادت کنندگان بشمارمی روند.
این بیت درحقیقت خطاب به متشرّعین تندرو ودلواپسان است لیکن حافظ بارندی خودرا خطاب قرارداده تا به گوش آنها برسد.
معنی بیت: اى حافظ از مارندان پاکباخته ودست ازجان شسته؛ انتظارمصلحت اندیشی ، توبه ،تقوا و پرهیزگاری به سبک زاهدان را نداشته باش!آخر از رند و عاشق و شیدا که کسی خیر و صلاح نمى جوید !چه توقّعی داری؟ ما درعالمی دیگرهستیم تقوا وپرهیزگاری ما با شما تفاوتهای بنیادی دارد. درنظرگاه حافظ کسی است که درمسیررشدوآگاهی گام گذاشته وبارهایی ازقیدوبندهای دینی ودنیوی؛ خواسته های لجام گسیخته رامهارنموده ودرخلوص معصومیت وپاکی باطن خویش ذوب شده است. دراین بینش؛ رندان به رغم داشتن ظاهرگناه آلوده، پاکباطن؛ نیک کردار ونیک گفتارانی هستندکه به سطح قابل قبولی ازهوشمندی رسیده اند. زمانی که آدمی، آن معصومیت ازلی راکه دردرون همگان؛ ازازل تاابد بوده کشف کرده وآن رابه روزسانی کندپرهیزگاری وپارسایی حقیقی(نه به سبک زاهدانه) خودبخود دررفتاروکرداراونمایان میگردد.
چه نسبت است به رندی صلاح وتقوارا؟
سَماع وَعظ کجا نغمه ی رُباب کجا؟
