دیدی که یار جز سر جور و ستم نداشت؟

بشکست عَهد وز غم ما هیچ غم نداشت!

سرجوروستم داشت: درسرقصدِ ونیّت بیداد وجور کردن داشت، ازروی عمد ستمکاری نمود تا دل مرابشکندوعذابم دهد

تعهد: پیمان

ازغم ما هیچ غم نداشت: اندوه وغصّه ی ما برای او هیچ اهمیّتی نداشت. 

معنی بیت: ای دل، دیدی یار چگونه درحقّ ما بیداد کرد؟ او ازابتداهدفی جز ستمکاری درسر نداشت ازهمین رو عهد مان رانادیده گرفت و پیمانمان رابشکست اندوه وناراحتی ماهم برای اوهیچ اهمیّتی نداشت!

دلا مَنال زبیداد وجوریار که یارتورا

نصیب همین کرده است واین داداست

 

یا رب مگیرش اَر چه دل چون کبوترم

افکند وکُشت و عزّتِ صیدِ حَرم نداشت

یارب مگیرش: خداوندا تقصیراورا نادیده بگیر، ازگناه اوچشم پوشی کن 

اَرچه: گرچه 

دل چون کبوترم: دل به کبوتری تشبیه شده که به حرم  وبارگاه یارپناه برده است.

عزّتِ صیدِ حَرم نداشت : حُرمت واحترام حرم را نگاه نداشت. وقتی که انسانی یا حیوانی به حرم پناهنده می شود اوپناهنده محسوب می گردد ومطابق عرف وقانون وصوابط اخلاقی، و به حُرمتِ حرم مصونیت پیداکرده ودراَمان می ماند، کسی حق ندارد اورا بکُشد یا اذیت کند. امّا ظاهراً معشوقِ حافظ دراینجا خیلی سنگین دل بوده که این قانون واین حُرمت رازیرپا گذاشته وپناهنده راتنبیه سختی کرده است!

معنی بیت:  خداوندا ازگناهِ معشوق من چشم پوشی کن، اوازسنگین دلی مرتکبِ بی حُرمتی به حَرم خود شد وکبوتردل مرا که به حَرم اوپناه بُرده بود صید کرد وباخشم اوراکُشت امّا من راضی نیستم که این گناه را در کارنامه ی او ثبت کنی یااورابه مجازات برسانی.حافظ عاشق تمام عیارووفاداراست به رغم آنکه معشوق ِ جفاکار عهدوپیمان شکسته وکبوتردل اورادرحرم کُشته، لیکن اوهمچنان پایبند عشق اوست وهیچ شکایتی ندارد. 

دگربه صیدحرم تیغ برمَکش هشدار

وزآن که بادل ما کرده ای پشیمان باش

بر من جفا ز بختِ من آمد وگرنه یار

حاشاکه رسم ِلطف وطریقِ کرَم نداشت

حافظ دراینجا درعاشقی سنگ تمام گذاشته وگله وشکایت خدراپس گرفته وتقصیر رانه ازجانب یار بلکه ازبدی بخت خود می بیند!

حاشا: هرگز،ابداً

معنی بیت: جورجفایی که برسرمن آمد ازطرفِ بختِ نامساعد واقبال ِ ناسازگارم بود،  معشوقِ من اهل جور وجفانیست، هرگز اورسم رفاقت ولطف  وبزرگواری را زیرپا نمی نهد.

بخت حافظ گرازاین دست مدد خواهدکرد

زلفِ معشوقه به دست دگران خواهدبود

با این همه هر آنکه نه خواری کشید از او

هرجاکه رفت هیچ کسش محترم نداشت

معنی بیت: با این همه جور وجفایی که من دیدم به رغم ِ سخت وتحمّل سوز بودن این رفتار، شکایتی ندارم راضی هستم! برای اینکه هرکس درراهِ عشق، خواری وخفّت  نکشد صاحب عزّت واحترام نمی شود وهرجا بکه برود ازهمه بی حُرمتی می بیند. امّاهرکس که مثل من بخاطر دلدادگی رنجیده خاطر ودلشکسته گردد درعوض هرجا برود مورد احترام قلبی دیگران قرارمی گیرد این پاداشیست که عشق برای عاشقان درنظرگرفته است. 

مکن زغصّه شکایت که درطریق طلب

به راحتی نرسیدآنکه زحمتی نکشید

ساقی بیار باده و با مُحتسب بگو

انکارما مکن که چنین جام، جَم نداشت

محتسب: مامورامربه معروف ونهی ازمنکر، ضمن آنکه لقبِ امیر مبارزالدّین (پدرشاه شجاع) نیز "مُحتسب" بود. بدان سبب که گویند او قبل ازبه حکومت رسیدن فردی شرابخوار وعیّاش  بوده وبه ضوابط شرعی هیچگونه پایبندی نداشت امّاپس ازبه حکومت رسیدن، ازروی مصلحت وسیاست، وبه منظورجلب حمایت فقها ومتشرعیّن، رنگ عوض کرده و نقاب ِ پرهیزگاری ودینداری به صورت زده بود به همین علت ازاوبا لقب محتسب  یادمی شود. 

 انکار: مخالفت، باور نداشتن، قبول نداشتن.

جام جم: گویند که جمشید جامی افسانه ای داشته وبانگریستن به آن ازوقایع روزگار آگاه می شد. حافظ می گوید جام شرابِ ما ارزشمند ترازجام افسانه ای جمشیداست چراکه آن جام وجودنداشته ولی جام ما حقیقی هست وبه مااگاهی وبینش روشن می بخشد.

معنی بیت: ای ساقی شراب بیاور وبا محتسب بگوکه باما بِه ازاین باشد، با مامخالفت نورزد با اوبگوتابداند که جامی شرابی که مادردست داریم جامی بسیار ارزشمنداست چنان ارزشمند که حتّی جام جم نیز بدان نمی رسد.

محتسب نمی داند اینقَدَر که صوفی را

جنس ِخانگی باشد لَعل ِ رُمّانی

هر راهرو که رَه به حریم ِدرش نبُرد

مِسکین بُرید وادی ورَه درحرم نداشت

حریم : پیرامون، اطراف.

حَرم:  جایگاه ویژه ی معشوق، خلوتگاه یار

بُرید وادی : بیابان را طی کرد.

معنی بیت: هرجوینده ی حقیقت (همچون من) که موفّق نشدبه حریم ِ حرم ِ یار راه پیداکند ووارد گردد، بیچاره به رغم آنکه رنج ومشقّاتِ راه راتحمّل کرد،باآنکه بیابانِ خطرات و مشکلات را پشت سرگذاشت لیکن ازناسازگاری ِ اقبال، نتوانست به سر منزل مقصود ورودپیدا کندودرنهایت ناکام ماند

تکیه برتقواودانش درطریقت کافریست

راهرو گرصد هنردارد توکّل بایدش

حافظ بِبَرتوگوی فصاحت که مدّعی

هیچش هنرنبود وخبرنیزهم نداشت

مدّعی: کسی یاشاعری که به کرامت یا چیزی که ندارد ادّعامی کند. 

فصاحت: بلاغت وروانیِ کلام گوی: کنایه ازکاپ یاجامی که به برندگان مسابقات داده می شود.

معنی بیت: ای حافظ  بااطمینان خاطر بدان وآوگاه باش که جام  مسابقه ی بلاغت ،روانی وشیوایی کلام به توتعلّق دارد ازهمین حالا توجام ِ فتح رابه خانه ببر، مدّعیان و حریفانِ توازهنرشاعری وسخنوری، نه تنهاهیچ نمی دانند بلکه ازاصول ومبانی شعروشاعری هیچ اطلاعی هم ندارند. 

چوسِلک دُرّخوشاب است شعرتوحافظ

که گاه لطفِ سَبق می بردزنظم نظامی