صوفی نهاد دام وسرحُقّه بازکرد
سه شنبه, ۲۵ آذر ۱۳۹۹، ۱۱:۱۷ ق.ظ
صوفی نهاد دام وسرحُقّه بازکرد
بنیادِ مَکر با فلکِ حُقّه باز کرد
بعضی براین باورند که حافظ این غزل زیبا را درحمله به عمادفقیه کرمانی،شاعر وعارف هم روزگار خویش سروده است! این درحالیست که بسیاری اذعان دارند که روابط حافظ با عمادفقیه کرمانی بسیارگرم وصمیمانه بوده واین استنباط نادرست است.
برخی دیگر بااستنادبه بیت: "بازیّ چرخ بشکندش..." معتقدهستند که غزل دررابطه باشیخ علی کلاه که همدرس دوره ی جوانی حافظ بوده سروده شده ،داستانهایی نیزدراین راستانقل گردیده که به نظر بی پایه واساس می رسند. ازآنجا که درمتن غزل هیچ اسمی برده نشده شایسته آن است که ازپردازش حاشیه های غزل صرفنظرکرده وبه لذّت بردن ازمضامین رندانه،اندیشه زای وحافظانه بپردازیم......
صوفی : پیرو طریقه تصوّف، نوعی طریقت و روش زاهدانه مبتنی بر آداب ِسلوک و بر اساس شرع جهت تزکیه ی نفس و پرهیز از دنیا برای وصول به حق است.صوفی پشمینه پوش می پوشدتاخودرا زاهد وباتقوا نشان دهد. حافظ معتقداست که بهترین راه رسیدن به حق وحقیقت عشقبازیست وازآنجاکه خودمدّتی درجستجوی حقیقت به کسوتِ صوفیگری درآمده بود ازشیوه های ریاکارانه وحُقّه بازی آنان آگاه بودهمواره سعی می کرد خلق راازشیوه های دروغین آنها آگاه سازد.
درنظرگاهِ حافظ کسی که صادقانه بدنبال تذهیب وتزکیه ی نفس است نیازی به پشمینه پوشی وخودرا انگشت نمای خلق کردن ندارد.
حُقّه: بامبول، دوزوکلک ،حیله، خدعه، ریب، فریب، گول، مکر، نیرنگ شعبده، تردستی، زرنگی، شگرد،تزویر، ریا ، ظرف کوچکی که شعبده بازان باخود حمل کرده وباتردستی، ازداخل چیزهای بیرون آورده وخَلق رابافریب سرگرم می کنند. ظرف سفالین انتهای وافور
بنیاد مَکر با فلک حُقّه باز کرد: علاوه برخَلق،قصدِ فریبِ چرخ فلکِ حُقّه بازرانیزداشت.بنا نهادن نیرنگ ودوزوکلک باروزگار.
معنی: صوفی با لوازم خود(تسبیح وسجّاده ودَلق و...)بساط خویش راچید وفریب مردم ساده دل راآغازکرد اوعلاوه برمردم، با چرخ فلک نیزشعبده بازی می کند وقصد فریب اورا دارد غافل ازاینکه که فلک خودحُقّه باز زبردستی هست وکسی نمی توانداورا به بازی گیرد ودستی ازاوببرد.
توعمرخواه وصبوری که چرخ شعبده باز
هزاربازی ازاین طُرفه تربرانگیزد
بازیّ ِ چرخ بشکندش بیضه درکلاه
زیراکه عرض شعبده با اهل راز کرد
"بیضه" کنایه ازتخم مرغ است. اشاره به داستانیست که درآن سارقی تخم مرغ دزدیده ودردرون کلاه پنهان کرد صاحب مال آگاه شد وازسارق توضیح خواست سارق انکارنمود صاحب مال با دست خویش محکم به کلاه اوزد وتخم مرغ ها شکست وسارق سرافکنده وشرمسار شد. حافظ با اشاره به این داستان می فرماید: صوفی حُقّه بازنیز سرانجام همانند آن سارق ،باشکسته شدن تخم مرغ ها به دست ِ بازی روزگاربی آبرو وسرافکنده خواهدشد.
عرض شعبده : شروع به شعبده بازی ودَغل کاری کردن
معنی بیت: صوفی ِ حُقّه باز، ازبازی روزگارغافل است لیکن سرانجام دست روزگار تخم مرغ ها را با یک ضربه درداخل کلاه خواهدشکست ومشت اورا وا خواهدکرد چراکه صوفی ازحد وحدود خویش خارج شده وباروزگاربه شعبده بازی پرداخته است.
بنظرمی رسددامنه ی معنی "اهل راز" فراترازروزگاربوده وشامل ِ فرهیختگان وفرزانه هایی مثل خودحافظ نیزمی شود. احتمالاً کسی درکسوت صوفیگری، حافظ و همفکران اورامورد انتقادیاحمله قرار داده بوده وحافظ درپاسخ به یاوه سراییهای او،امیدواراست که عاقبت بیضه اش درکلاه خواهدشکست وبی آبرویی نصیب اوخواهدشد.
زاهدایمن مشوازبازی غیرت زنهار
که ره ازصومعه تادیرمغان این همه نیست
ساقی بیا که شاهدِ رعنای صوفیان
دیگر به جلوه آمد و آغاز ناز کرد
"شاهد رعنای صوفیان": دراینجا حافظ به طعنه وطنزسخن می گوید وصوفی حُقّه باز رابه تمسخر شاهد رعنا می نامد. صوفی ریاکارکه باحُقّه بازی خودراپاک ومنزّه جلوه داده وبه دیگران نازمی فروشدو فخرمی ورزد.
معنی بیت: ساقی بیا وباده بیاور تابساطِ عیشمان تکمیل شود! ببین صوفی حُقّه بازچگونه به مانندِ شاهد زیباروی ورعنا،باعشوه وکرشمه جلوه گری می کند ونازمی فروشد!
پری نهفته رخ ودیو درکرشمه ی حُسن
بسوخت دیده زحیرت که این چه بوالعجبیست!
این مُطرب ازکجاست که سازِ عراق ساخت
و آهنگِ بازگشت به راه حجاز کرد
این بیت نیز همانندِ بیت پیشین باچاشنی طنزوطعنه اشاره به صوفی دَغل بازاست.
مطرب : نوازنده، دراینجا کنایه ازصوفی حُقّه بازاست که سازمخالف می زند. یعنی درپرده ی عراق آهنگ می زند ودرپرده ی حجازفرود می آید به اصطلاح امروزی راهنمای چپ می زند وبه راست می پیچد! ضمن آنکه این معنا را نیز دردل خود دارد که صوفی متظاهر جهت سیروسیاحت به کشورعراق می رود ودربازگشت چنین وانمود می کند که از سفرحج زیارت برمی گردد!.
ساز: آلات و ادوات موسیقی.
عراق: گوشه‌ای در دستگاه‌های ماهور، نوا، و راست‌پنج‌گاه، و آواز افشاری از ملحقات دستگاه شور.
سازعراق ساخت: دردستگاه عراق نواخت
بازگشت: در اصطلاح موسیقی فرود آمدن از لحنی به لحن اصلی دستگاه موسیقی است نوازنده پس از نواختن گوشه های دستگاه اصلی در آخر سر به همان دستگاه اصلی فرود می آید امّا صوفی باعراق آغازکرده درحجاز فرودمی آید!.
حجاز: نام پرده ایست از دوازده گانه اصلی موسیقی سنّتی.
معنی بیت: این مطربِ دروغین( صوفی حقّه باز) ازکجاآمده معلوم نیست چه آهنگی می زند! درپرده ی عراق آغاز کرد حالا درپرده ی حجازفرودمی آید این دیگرچه نوع نغمه پردازیست!
مطرب باید به اصول موسیقی کاملاً آگاه باشد ومطابق موازین وضوابط مربوطه ودرست بنوازد تا راه به جایی داشته باشد وحظّی روحانی نصیب شنوندگانش گردد.
مطرب عشق عجب سازونوایی دارد نقش هرپرده که زد راه به جایی دارد.
ای دل بیاکه مابه پناه خدارویم
زآنچ آستین کوته و دست دراز کرد
زآنچ: اززآنچه، بدان دلیل
آستین کوته: خرقه ی صوفیان ظاهراً دارای آستین کوتاه وگشاد داشت.
دست دراز: کنایه ازطمع ورزی وتعلّق خاطر صوفیان، برخلافِ ظاهرشان به دنیا وجاه ومال است.
معنی بیت: ای دل بیا ازاین حُقّه بازی صوفیان به خداوند پناه ببریم زیرا این قوم باظاهری فریبنده باطنی ناپاک دارند. لباسهایشان نشان اززُهد وتقواست امّا آنها شیفته ی جاه ومال دنیوی هستند.
به زیر دَلق ملمّع کمندها دارند
درازدستی این کوته آستینان بین!
صنعت مکن که هرکه محبّت نه راست باخت
عشقش به روی دل درِ معنی فراز کرد
صنعت مکن: حیله گری مکن
محبّت راست باختن: مهرورزی ازروی صداقت وراستی
یکی ازمعانی فراز بسته هست دراینجا نیزبه معنی بسته بکاررفته است.
معنی بیت: ای صوفیِ حُقّه باز،حیله گری مکن که هرکس ازروی صداقت ودرستی مهروزی نکند عشقِ اوبی ثمرخواهدبود وراه به جایی نخواهدبُرد عشق هایی که از روی حیله ونیرنگ باشد درمعنی رابه روی دل می بندد.
حدیث عشق زحافظ شنو نه ازواعظ
اگرچه صنعت بسیار درعبارت کرد
فردا که پیشگاه حقیقت شود پدید
شرمنده رهروی که عمل بر مَجاز کرد
مَجاز: غیرحقیقی،خلافِ حقیقت
معنی بیت: فردا که پرده ازروی حقیقت برداشته شودوروز رستاخیز فرارسد آنگاه راهروان طریق حقیقت روسفید خواهندشد درحالی که راهروان راههای دروغین شرمسار وروسیاه خواهندبود.
خوش بُوَدگرمَحکِ تجربه آیدبه میان
تاسیه روی شودهرکه دراوغَش باشد
ای کبکِ خوش خرام کجا می‌روی بایست
غُرّه مشو که گربه ی زاهد نماز کرد
کبکِ خوش خرام: بنظرمی رسدکنایه ازشاه شجاع بوده باشد که زاهدان ریاکار دردستگاه حکومتی او رخنه کرده بودند.
غرّه مشو: فریفته شدن، گول خوردن
گربه ی زاهد نماز کرد: اشاره به داستانیست که کلیله ودمنه آمده است. دراین داستان گربه ی زاهد می خواست درمورد اختلاف خرگوش و کبکنجیر قضاوت کند هر دو را با تظاهر به عبادت فریب داد وخورد.
معنی بیت: ای شاه شجاع عزیز به توداستان گربه ی زاهد را باز یادآوری می کنم تا ازآن عبرت بگیری وریاکاران اطراف خودرا بشناسی پس فریب ظاهرآنهارامخور آنها درظاهرپاکدامن وباتقواهستند امّا درونی ناپاک وآلوده دارند.
دیدی آن قهقهه ی کبکِ خرامان حافظ
که زسرپنجه ی شاهین قضا غافل بود!
حافظ مکن ملامت رندان که درازل
ما را خدا ز زهدِ ریا بی‌نیاز کرد
زهدریا: تقوا و پارسایی که به تظاهر وریا انجام پذیرد.
معنی بیت: ای حافظ خراباتیان و وارستگانِ ازتعلّقات دنیوی ودینی راسرزنش ونکوهش مکن ازابتدای خلقت خداوند مارندان را ازپرداختن به تظاهر وخودنمایی بی نیازکرده وما رابی ریا آفریده است.
زخانقاه به میخانه می رود حافظ
مگرزمستی زهدریابه هوش آمد
