دیدم به خواب دوش که ماهی برآمدی
چهارشنبه, ۲۶ آذر ۱۳۹۹، ۱۲:۵۸ ب.ظ
دیدم به خواب دوش که ماهی برآمدی
کزعکس روی اوشب هجران سر آمدی
این غزل زیبا درفراق شاه شجاع ِ خوش سیما وخوش حرکات سروده شده است هم اوکه حافظ نه به یک دل بلکه به صددل عاشق اوست وهیچ رخدادی نمی تواند آتش فروزان ِمِهراورا خاموش گرداند.
شاه شجاع مدّتی حدود سه سال توسط شاه محمود ازشیرازبه بیرون ازشهررانده شد دراین مدّت غزلهای عاشقانه وسوزناک ی زیادی ازجانب حافظِ عاشق پیشه سروده شد ویکی ازآنها همین غزل زیباست.
دوش: دیشب
ماهی: ایهام دارد: ۱- یک ماه آسمانی ۲- یک نفربارخساری همچون ماه زیبا
برآمدی: نمایان شد،طلوع کرد
سرآمدی :به پایان آمد.
معنی بیت: دیشب درعالم رویا وخواب مشاهده کردم که ماهی طلوع کرد( زیبارخساری نمایان شد) که ازپرتو نورروی او سینه ی تاریکی ِ شبِ فراق شکافته شد.
ماهی نتافت همچو توازبُرج نیکویی
سروی نخاست چون قدت ازجویبارحُسن
تعبیر رفت یار سفرکرده می‌رسد
ای کاج هرچه زودتراز در درآمدی
تعبیر رفت: تعبیر شد، تعبیر چنین شد.
کاج: کاش
درآمدی: درمی آمد.
معنی بیت: خواب مرا تعبیرکردند وتعبیرش این شد که محبوبِ به سفر رفته بزودی بازخواهد گشت.
آن سفرکرده که صدقافله دل همره اوست
هرکجاهست خدایابه سلامت دارش
ذکرش به خیر ساقیِ فرخنده فال من
کز درمُدام با قدح و ساغر آمدی
ذکرش به خیر: یادش گرامی باد
"ساقی فرخنده فال" کنایه ازشاه شجاع است.
"مُدام" ایهام دارد:۱- همیشه ۲-شراب.
قدح: جام شراب، کاسه ای که دوکس راسیراب گرداند.
معنی بیت: یادش به خیر محبوب خوش طالع من که همیشه با پیاله وساغرشراب می آمد ومارابه عیش ونوش دعوت می کرد.
فرخنده بادطلعتِ خوبت که دراَزل
ببُریده اند برقدِسرواَت قبای ناز
خوش بودی اَربه خواب بدیدی دیار خویش
تا یاد صحبتش سوی ما رهبر آمدی
بدیدی: می‌دید
رهبر آمدی: راهنمایی می کرد.
معنی بیت: چقدرخوب می شد اگرمحبوب من(شاه شجاع) خوابِ شیراز وروزهای خوش ِ باهم بودنمان رامی دید تابدینوسیله به یاد آن روزگاران می افتاد و خاطرات خوش انگیزه ای دراوایجادمی کرد و اورا به بازگشت به این دیارترغیب وراهنمایی می ساخت.
گوغنیمت شمارصحبت ما
که تودرخواب ومابدیده گهیم
فیض ِ ازل به زور و زر اَر آمدی به دست
آب ِ خِضِر نصیبه ی اسکندر آمدی
فیض: بهرمندی
فیض ازل: بهره ی ازلی وقسمتی که نصیب آدمی می گردد.
آب خضر: آب زندگانی که هم اسکندر وهم خضر درپی یافتن آن بودند وسرانجام نصیب خضرشد وعمرجاودانی یافت.
نصیبه: نصیب، قسمت.
این بیت کنایه ای به محمودشاه است که بازر وزورتوانست مدّتی برشاه شجاع غلبه کند. دراین بیت تشبیه پنهانی رخ داده است. شاه محمود به اسکندر وخضر به شاه شجاع تشبیه شده است.
معنی بیت: بهرمندی ازالطاف ونعمتهای خداوند به زر وزور نیست اگرچنین بود آب زندگانی نصیب اسکندرمی شد که زر وزور بیشتری نسبت به خضر داشت امّا چنین نشد ونصیب خضرگردید. (ای شاه محمود تونیزگرچه به زر وزور موقّتاً توفیق یافته ای بدان که حکومت متعلّق به شاه شجاع است وتوسرانجام شکست خواهی خورد.)
سکندررا نمی بخشند آبی
به زور وزر میسّرنیست این کار
آن عهد یاد باد که از بام و در مرا
هر دَم پیام یار و خط دلبر آمدی
معنی بیت: یاد آن روزگاران به خیر ونیکی باد که هرلحظه از گوشه ای پیغام یار ودست خط دوست دریافت می کردم.
آن غالیه خط گرسوی مانامه نوشتی
گردون ورق هستی ما درننوشتی
کی یافتی رقیب تو چندین مجال ظلم
مظلومی اَر شبی به دَر داور آمدی
رقیب: در اینجا کنایه ازشاه محموداست که فرصت ستمگری پیداکرده است.
مجال: فرصت
کی یافتی رقیب مجال: رقیب کی فرصت پیدامی کرد؟
داور: قاضی
معنی بیت: ای حبیب(ای شاه شجاع) اگر دادگستری پیشه می کردی وبه مظلومین وستمدیدگان فرصتِ دادخواهی ورجوع به قاضی می دادی امروز رقیب توکی فرصتِ این یکّه تازی وستمگری پیدامی کرد؟
توبه مظلومین فرصت دادخواهی ندادی تااینکه امروز روزگارتو راتنبیه کرد ورقیب تو فرصت جولان پیدانمود.
به قد وچهره هرآنکس که شاه خوبان شد
جهان بگیرد اگر دادگستری داند
خامان ره نرفته چه دانند ذوق عشق
دریادلی بجوی دلیری سرآمدی
خامان: ناپختگان، بی تجربه ها، خامان ره نرفته: بی تجربه هایی که هرگزراه نپیموده اند، کنایه از اطرافیان بی کفایت شاه شجاع که خالی ازذوق عشق بودند ونتوانستند باابرازعشق صادقانه ازشاه شجاع حمایت کنند. حافظ که خودرا عاشق صادق ووفاداربه شاه می داند وباکینه ورزیِ بدخواهان موردِ غضب شاه قرارگرفته، اینک فرصتی یافته وبه شاه کنایه می زند که تو دوست ودشمن خویش رانمی شناسی! آنها که جای مرا درنزد تو اشغال کرده اند ازلذّت عشق بی خبرند وصرفاً به سبب حفظ منافع شخصی گِرد توجمع شده بودند ودیدیم که چگونه درشرایط سخت پشت توراخالی کرده وبه رقیب توکمک نمودند.
دریا دل: توانا وسخاوتمندوبی باک
سرآمد: توانمند وکارآمد،خاص
معنی بیت: بی تجربه های سرد وگرم نچشیده وناکارآمد ازذوق عشقبازی بی بهره اند آنها اهل کام ونازند چه می دانند که درچنین شرایطی چگونه باید جانبازی کنند؟ توباید پختگان،دلیران و سخاوتمندان کارآمدراگرداگرد خود جمع می کردی تا درچنین روزی بتوانند ازتو محافظت کنند.
اهل کام وناز رادرکوی رندی راه نیست
رهروی باید جهانسوزی نه خامی بی غمی
آن کوتو را به سنگ دلی کرد رهنمون
ای کاشکی که پاش به سنگی برآمدی
آن کو: آن کسی که
رهنمون کرد: راه نشان داد، راهنمایی کرد
معنی بیت: آن کسی که تورابه ستمگری وبیداد راهنمایی کرد(و باعث نزول این بلا برسرتو شد) ای کاش که خودش گرفتاربلا ومصیبت گردد.
گر دیگری به شیوه ی حافظ زدی رقم
مقبول طبع شاه هنرپرور آمدی
رقم زدن: مرقوم داشتن، کنایه ازسرودن این غزل
مقبول: مطلوب،قابل قبول
طبع: مزاج،خوی وسرشت
معنی بیت: اگر شخص دیگری غیرازحافظ، این سخنانِ دلسوزانه رابیان می کرد قطعاً درنظرشاهِ هنرپرور جایگاهی والا پیدامی کرد(افسوس دست حافظ نمک ندارد ودلسوزیها وعشق وارادت صادقانه ی اومورد توجّه شاه قرارنمی گیرد)
چه جرم کرده ام ای جان ودل به حضرت تو
که طاعت من بیدل نمی شودمقبول
