دیشب به سیل اشک رهِ خواب می‌زدم
چهارشنبه, ۲۶ آذر ۱۳۹۹، ۰۱:۱۱ ب.ظ
دیشب به سیل اشک رهِ خواب می‌زدم
نقشی به یاد خطّ ِ تو بر آب می‌زدم
غزلی ناب وخیال انگیز یکدست عاشقانه ورویایی که دربیان حالات عاشقانه سروده شده است.
ره خواب می زدم: برراه ورودخواب سدمی بستم تا نگذارم خواب برچشمانم راه پیداکند
.
خط : موهای نرم ولطیف که درایّام نوجوانی برچهره می روید وسبب زیبایی وجاذبه می گردد.
درست است که "نقش برآب زدن" کنایه از کارعبث وبی سرانجام کردن، کارمحال وغیرممکن انجام دادن است، امّا باید درنظرداشت که بااین معنا،چنانکه بعضی ازشارحان نادیده گرفته اند لطفِ حافظانه ی کلام پایمال می شود. چراکه حافظ قصد ندارد بگوید که کارعبث وبی فایده ای انجام می دادم!
وقتی اززبان حافظ چنین عبارتی را می شنویم ضرورت دارد که بیشترتامّل ودقّت کنیم تامنظوراصلی اورادریابیم. حافظ که یک شاعر معمولی نیست تا معناهای معمولی ومتداول رامدِّ نظرداشته باشد حافظ حافظ است وهمیشه چیزی فراتر ازمعنای متداول رامی طلبد. بنابراین دراینجا نمی خواهد بگوید که کارعبث وبیهوده ای انجام می دادم بلکه بلعکس می فرماید:
"دیشب کارخارق العاده ای انجام می دادم کار غیرممکنی راممکن می کردم ! من برروی سیلآبِ اشک، نقش وتصویر خط وخال تورا می کشیدم کاری که بنظرنشدنی وناممکن می آید. کشیدن تصویرموهای نرم وریز ولطیفِ گرداگردِ صورت، حتّابرروی بوم وکاغذ نیزامری سخت است چه رسد به اینکه کسی بخواهد این نقش رابر روی آب آنهم سیلابِ جاری رقم بزند! لیکن من به مددِ شوق واشتیاق وافری که دردل دارم دیشب توانستم ازعهده ی این امرمحالِ برآیم وتصویری ازخال وخط تورا برروی آب نقش بزنم."
معنی بیت: دیشب باسیلاب اشک، راه نفوذ خواب رابرچشمانم می بستم ودرعین حالی که سیلاب اشک جاری بود به یادخط زیبای سیمای تو،نقشی رابه تصویرمی کشیدم. شگفتا که کار غیرممکن وبی نظیری انجام می دادم!
دارم عجب زنقشِ خیالش که چون نرفت
از دیده‌ام که دَم به دَمش کار شست و شوست!
ابروی یار در نظر و خرقه سوخته
جامی به یادِ گوشه ی محراب می‌زدم
خرقه سوخته : خرقه ی زهدرابه آتش کشیده وسوزانده ،اشاره به رسمیست که درمیان صوفیان متداوال بوده به این صورت که صوفیان وقتی به مناسبت خاصی یا دست دادن حالتی به وجد وشعف می آمدند و ازخودبیخود می شدند به پاسداشتِ آن حال یاآن مناسبت، خرقه ی خودرا ازسربدرآورده وبه آتش می کشیدند. امّا حافظ که صوفی نبوده پس چراخرقه ی خود را سوزانیده است؟ می دانیم که حافظ همیشه ازصوفی وصوفیگری وخرقه ی زهدبیزاربوده واصلاً خرقه ای به تن نداشته که آن راسوزانیده باشد. خرقه سوزیِ حافظ دراینجا وسایر غزلیّاتی که به خرقه سوزانیدن اشاره کرده امری مجازی و نمادین است. خرقه سوزانیدن حافظ نشانه ی بیزاری جستن اوازخرقه وبیشتربه سببِ طنزو طعنه زدن به صوفیان بوده وبس. حافظ درهر فرصتی که پیدامی کرده نیشخندی به صوفیان وزاهدان می زده وخرقه را که درنظرگاه او نمادِ ریاکاری وخودنمائی بوده به آتش می کشیده تا قداستِ کاذبِ آن راشکسته وتحقیرکرده باشد.
"جامی به یاد گوشه ی محراب می زدم " ایهام دارد: ۱- جام شرابی به یاد محرابِ ابروان یارمی زدم(تشبیه پنهانی ابروان یار به محراب) ۲- جام شرابی به یادگوشه ی محراب عبادت می زدم( طعنه ایست به زاهد وعابد ازاین روی که، چون پیش ازاین مدّتی ازعمرگرانمایه را به جهالت در محراب عبادت به هدر داده ام اینک باسرکشیدن جام مِی، قضای عمربه هدررفته درگوشه ی مسجد رابه جای می آورم)
معنی بیت: ابروان یار رادرنظرم مجسّم می کردم وبه پاس این حال خوش وخیال انگیز،خرقه ی زهدرا سوزانده وجام شرابی به یاد گوشه ی محراب ابروان یارسرمی کشیدم.
بادرنظرگرفتن ایهام ِ" گوشه ی محراب" :
ابروان یاردرنظرمی آوردم خرقه رابه آتش کشیده وبه تلافیِ عمربه بادرفته درگوشه ی محراب عبادت، جامی شراب می نوشیدم.
درخرقه زن آتش که خم ِابروی ساقی
بَرمی شکند گوشه ی محرابِ عبادت
هرمرغ فکرکزسر شاخِ سخن بجَست
بازش زطُرّه ی توبه مضراب می‌زدم
مرغ فکر : فکر به مرغ تشبیه شده است
شاخ سخن : سخن به شاخه ی درخت تشبیه شده است
بازش : دوباره آن را
طرّه : موهایی که به قصد دلبری به روی پیشانی ریخته می شود، اغلب به معنای کلّیِ زلف وگیسو بکارمی رود.
مِضراب : ۱- وسیله ای برای تولید صدا درآلات موسیقی، زخمه ۲- نوعی آلت صید مرغ وماهی و آن کیسه مانندی است از تور که انتهای آن بتدریج باریک می گردد و دهانه ی آن بر حلقه ای یا چنبره ای از چوب یا آهن بسته می شودو دسته ی درازی بر این حلقه تعبیه می گردد که به دست می گیرند و مرغ را در هوا یا بر زمین یا بر شاخ درخت و ماهی را در آب چنان به سرعت می زنند و حلقه ی مضراب را بر او می افکنند که صید در کیسه ی توری گرفتار گردد.
معنی بیت: درعالم رویا وخیال فرورفته بودم هرمرغ فکری که ازسرشاخه های سخن به چابکی به هوابرمی خاست وقابل مهارنبود (هراندیشه ی نابی که درقالب کلام و شعر فرونمی نشست) بلافاصله به مددِمضرابِ طرّه ی تو به دام می انداختم(مهارمی کردم ودرقالب کلام وشعروغزل می نشاندم.) به بیانی دیگر: طبع شعر من ازجاذبه وجادوی طرّه ی توبرمی انگیخت ، اززلف خم اندرخم توالهام می گرفتم ولطیف ترین مضمونها راخَلق می کردم.
کس چو حافظ نگشاد از رُخ اندیشه نقاب
تا سر زلف سخن را به قلم شانه زدند
روی نگار در نظرم جلوه می‌نمود
وزدوربوسه بررخ مهتاب می‌زدم
معنی بیت: رخسارمعشوق راتجسّم می کردم که به تجلّی درآمده بود ازشوق وشعف درعالم خیال به نیّتِ رخساردوست، ازراه دور بوسه برمهتاب می زدم.
دراینجا به لطفِ ذوق سرشار ونبوغ حافظانه، چهره ی ماهِ دوست وچهره ماه آسمان چنان در یکدیگر ادغام شده که کسی نمی تواند تشخیص دهد که آیا صورت دوست به ماه تشبیه شده یا بلعکس صورت ماه به دوست؟ به همین سبب چنانکه ملاحظه می گردد بوسه ای که ازاعماق دل وجان شاعر برمی خیزدهمزمان بررخسار هردو می نشیند!
زاخترم نظری سَعد درره است که دوش
میان ماه و رُخ یارمن مقابله بود
چشمم به روی ساقی وگوشم به قول چنگ
فالی به چشم و گوش در این باب می‌زدم
قول: نوا وآواز
چنگ : از آلات موسیقی
معنی بیت: چشمانم رابه دستان ساقی که درحال شراب ریختن بود دوخته وگوشم رابه ناله وآواز چنگ سپرده بودم. آری با چشم و گوش خود پیرامون عشق وعیش ورویای وصال فال می زدم وخوش بودم.
گوشم همه بر قول نی و نغمه چنگ است
چشمم همه بر لعل لب و گردش جام است
نقش خیال روی توتاوقتِ صبحدم
برکارگاه دیده ی بی‌خواب می‌زدم
معنی بیت: درکارگاهِ چشمان بی خوابم شب تا سحر تصویررخسارتو راتجسّم می کردم.
خیال نقش تو در کارگاه دیده کشیدم
به صورت تونگاری ندیدم ونشنیدم
ساقی به صوتِ این غزلم کاسه می‌گرفت
می‌گفتم این سرود و می ناب می‌زدم
به صوت این غزلم کاسه می گرفت: ۱- با آهنگ غزلی که می خواندم باسرانگشتانش برکاسه ی شراب ضرب می نواخت ۲- با ریتم وآهنگ غزلی که می خواندم کاسه ی شراب را بدست می گرفت وبه گردش درمی آورد.
معنی بیت: ساقیِ خوش ذوق،هماهنگ با ریتم و آهنگ این غزل من، به وَجد می آمد وجام شراب راباشادمانی به گردش درمی آورد وتعارف می کرد من نیز غزل می سرودم ومی ناب می نوشیدم.
ساقی اَرباده ازین دست به جام اندازد
عارفان راهمه درشرب مدام اندازد
خوش بودوقت حافظ وفال مُرادوکام
بر نام عمر و دولتِ اَحباب می‌زدم
فال زدن: پیش گویی وپیش بینی، طالع بینی کردن وانتظار وآرزوی نیک داشتن
دولت: ثروت وسعادت
احباب: یاران ودوستان
فال مراد وکام برنام عمر ودولت احباب می زدم: برای پایداری زندگانی وسعادتمندی دوستان فال می گرفتم وآرزوهای خوب درسرمی پروراندم.
معنی بیت: وقت حافظ بسیارخوش وخیال انگیز بود ومن فال مراد وکامرانی می گرفتم انتظار بهترین ها راداشتم. برای دوستان خویش، کامیابی ، پایداری عمر و سعادتمندی را دردل می پروراندم وبهترین آرزوهارا برایشان می کردم.
به ناامیدی ازاین در مرو بزن فالی
بود که قرعه ی دولت بنام ما افتد
