حافظانه

تازمیخانه و می نام ونشان خواهد بود

ســر ما خاک ره پـیر مغان خواهد بود

«میخانه ومیکده» درفرهنگِ حافظانه، معناهای متفاوت ومتضادی دارد. یکی به معنی میخانه ی مجازی که درآنجاشراب وباده انگوری عرضه میگردد ودومی  میکده ی حقیقی یامیکده ی عشقست که شرابهای متنوع ومختلفی دارداما مایه ی اصلیِ همه ی آنها باده ی اَزَلیست.

باده ی ازلی همان باده ی هستیست که به اراده خداوند به عمل آمده، ازهمیشه تاهمیشه بوده وخواهدبود وبه رایگان دردسترس همگان قراردارد.  حیوانات، درختان، رودخانه هاوتمام ستاره هاوسیاره ها ازاین باده مسرور و درحال رقص وآوازهستند. فقط انسان است که ازاین موهبت غافل مانده وبرای تامین سرمستی خود متوسل به باده های دست ساز خودشده است. 

میکده ی عشق برخلاف میکده هایی که به دست انسان ساخته شده ساختمان وبنای مشخصی نداردو درتمام کائنات گسترده وبرقرار هست. 

 گواراترین وگیراترین شراب این میکده، شراب عشق است.  البته عشق نه به معنای امروزی که کاملاتحریف شده ومفهوم اصلی خودراازدست داده است.  اغلب رابطه های به اصطلاح عا‌شقانه که درمیان مردم رواج دارند خالی ازعشق بوده وبه پشتوانه ی نیازهای جنسی ویاگریزازتنهایی وپناه آوردن به دیگریست. درچنین عشق های کذایی هریک ازطرفین سعی درتصاحب ومالکیت یکدیگر دارند وآزادی همدیگرراتباه ساخته وطرف مقابل رازندانی خویش می کنندوسپس انتظاربیهوده دارندکه عشق بین آنهاتداوم داشته باشدغافل ازاینکه عشق بین زندانی وزندانبان امریست محال ومضحک، وخیلی زود تبدیل به انزجارمی گردد. 

 درعشق حقیقی که نه ازبلوغ جنسی بلکه ازبلوغ روحی، آگاهی وغنای درونی نشٱت می گیرد تصاحب کردن وتملیک وجودندارد وبجای آن بخشیدن ورهاکردن ومحبت بی قیدوشرط است که تداوم رابطه رامیسر وجاودانه می سازد. 

دراین چنین عشقی، درجریان ملاقاتهای عاشق ومعشوق شرابی گیراو گوارا به عمل می آید بدین معناکه وقتی یک عاشق صادق درمحضرمعشوق حضورپیدامی کند زمان متوقف شده و بین آنهااتفاق غریبی رخ می دهد، به هر دوی آنها ازغیب چیزی اعطامیگرددوهردو رابه غایتِ خوشی وسرورمی رساند.

دراین میکده ی  باده ی ناب وخوشگواردیگریست که درجریان وارستگی ورهاییِ بی باکانه، ازبندهای تعلقات دینی ودنیوی حاصل می شود ورند وسالک راه راد مسیرجستجوی حقیقت، سرخوش وسرمست می سازد . 

 هرکسی که یکبار یک جرعه ازاین باده ی ناب وازاین شراب گوارا بچشد تاآخرعمر درحالتی سرورانگیز وسرمستی بسر خواهدبرد وهرگز میلی به بیداری وهشیاری پیدانخواهدنمود چراکه این مستی، خودنوعی هشیاری ناب واین نوع خوشی، حالتی از دانایی وآگاهی درسطحی فراتراز حدمعمول است. 

به هیچ دورنخواهندیافت هشیارش

چنین که حافظ مامست باده ی ازل است

اما به رغم این تفاوتهای بنیادی، هردومیکده ی  «حقیقی ومجازی» وجه مشترکات زیادی دارند:

 هردو درمقابل مسجدوکنشت وصومعه قراردارند. چرا که این مکانها دراغلب دوران(البته نه بصورت مطلق) به  ویژه دردوران زندگانی حضرت حافظ، محلی برای نمایش، ریاکاری وتظاهرو تزویر بودند چنانکه امروزه نیزهستندو مابه عینه شاهداین اتفاق هستیم. 

محصولات هردومیکده  «شراب وباده» هست. درهردومیکده ساقیان زیباروی خوش مشرب، مشغول خدمت رسانی بوده وازمشتریان پذیرایی می نمایند. با جامهای شراب وپیاله های باده، غم ازدل آنهازدوده وچهره هایشان راازشادمانی ارغوانی می کنند.

 درهردو میکده پیری باتجربه وروشن ضمیر حضور دارد ومیگساران راهدایت وراهنمایی می کند. منیّت وتکبرو خودخواهی به محض ورود به هردومیکده ناپدید ومستی وراستی برجسته ونمایان می گرددوالی آخر... 

 به واسطه ی همین اشتراکات، حافظ فرزانه ازروی رندی وشیرینکاری، دراغلب غزلها این دومیکده رادرهم ادغام نموده تاذهن مخاطبین خودرا به کاویدن درلایه های تودرتوی معناهاترغیب وتحریک نموده وبه چالش کشیده باشد. دراثراین شیرینکاریهاست که شعروسبک بیان وقلم حافظ، ازسایرشاعران متفاوت ومتمایز شده است. 

حافظ به عمد چنین شرایطی راایجادنموده تا هیچ یک ازمخاطبین وخوانندگان غزلهای او، ازاین درگاه دست خالی وناامید برنگردندو عارف وعامی بااندکی کاوش در لایه های سطحی وزیرینی معنا،  به فراخور درک وفهم خویش، توانسته باشند  از گوهرهای گفتارو مرجانهای ارزشمندِ معانی بهره مندگردند.

خاک ره بودن : کنایه از تواضع و فروتنی و خشوع است   

مُغ:مردِ روحانیِ زرتشتی،پیشوایِ مذهبیِ زرتشتی، مغان جمعِ مغ است.

پیرِمغان: مرشد و عارفِ کامل وراهنمایِ خیالیِ حافظ ،باتوّجه به معنایِ لغویِ مغان، منظورازپیرمغان می تواند خودِ "زرتشت"بوده باشد. ضمنِ آنکه حافظ ارادتِ ویژه به آن حضرت داشته وهمواره ازاوبه نیکی یادکرده است.......                 

ازآن به دیرِمغانم عزیز می دارند

که آتشی که نمیردهمیشه دردلِ ماست.

البته روشن است که با استنادبه چندبیت شعر،نمی توان مذهبِ یک شاعربزرگ مانندِحافظ راکه درآزاداندیشی در چارچوبِ هیچ مرز ومذهبی نمی گنجد تشخیص داد.لیکن بااستنادبه غزلها وابیات تاحدودی می توان به علایق وپسندهایِ شاعرپی برد.

به باغ تازه کن آیینِ دینِ زرتشتی

کنون که لاله برافروخت آتشِ نمرود  

بگذریم.... 

معنی بیت:

تا آن زمان که نام و نشانی از میخانه ی عشق ومستیست، تازمانیکه نام ونشانی ازمیکده ی محبت ومهرورزی،باقی مانده باشد سرِما بر آستانِ مرشدِ کامل که واسطه‌یِ فیض الهیست خواهدبود وما ازاین آستان سرنخواهیم کشید. 

ازآستان پیرمغان سرچراکشم؟ 

دولت دراین سرا وگشایش دراین دراست. 

حلقه‌یِ پـیرِ مغان از اَزلم در گوش است

بر همانیم که بودیم و همان خواهد بود

حلقه در گوش بودن : کنایه از مطیع و فرمانبردار بودن است.

ازازل مطیع و فرمانبردار پیرِ مغان بوده‌ایم(می توانداشاره به دورانِ حاکمیّتِ مذهبِ زرتشت باشد) وتا همیشه نیزبر این پیمانِ اطاعت پایدارخواهیم ماند.

مریدِپیرِمغانم زمن مرنج ای شیخ

چراکه وعده توکردیُّ اوبجاآورد.

شیخ وعده می دهد که درروزِ قیامت،پاداشِ نیکوکاران بهشتیست که درآن نهرهایِ شراب جاریست. امّادرمذهبِ زرتشت،نوشیدنِ شراب در همین دنیامجاز است.پس آنچه راکه شیخ وعده می دهد(نسیه)پیرمغان به جامی آورد(نقد)

بر سر تربت ما چون گذری همّت خـواه

که زیارتـگه رنـدا ن جـهـان خواهـد بود

تربت : خاک ، گور   

همّت : ریشه‌ی فارسی دارد ، در اوستا "هوماتا " به معنیِ نیک سرشتی و نیک اندیشی است.   همّت خواستن : نهایتِ آرزو و کمالِ مطلوب را طلب کردن   

رندان : عاشقان و عارفانِ پاکباز ، رند از برساخته های ذهنِ خلاّقِ حافظ است.

هنگامی که به کنارِآرامگاهِ ما می‌آیی از ما توّجه و عنایاتِ درونی بخواه وآرزوهایت راطلب کن،چرا که این خاک(مزار)، روزی قبله‌یِ حاجات نیازمندان عاشق وزیارتگاهِ عارفانِ وارسته خواهد بود.الحق که پیش بینیِ آن عزیز به حق وبه جابوده است.

به راهِ میکده حافظ خوش ازجهان رفتی

دعایِ اهلِ دلت باد مونسِ دل پاک

برو ای زاهدِ خودبین که ز چشمِ من وتو

رازِ این پرده نهانست و نهان خواهدبـود

خطاب به زاهد که ادّعایِ کشف مجهولاتِ هستی را دارد می فرماید : ای زاهدِ متکبّر و مغرور ؛ ادّعایِ واهی وپوچ نداشته باش، زیرا اسرار نهان هستی را هیچ کس تا کنون کشف نکرده و نخواهد کرد.

 حدیث از مطرب و می گو و راز دهر کمتر جو 

که کس نگشود و نگشاید به حکمت این معمّا را

تُرکِ عاشق کُش من مست برون رفت امروز

تا دگرخون کـه از دیده روان خواهد بـود

تُرک : معشوق زیبا روی و تندوچابک

یارشهرآشوبِ زیبا رویِ من که ازریختنِ خون عاشق نیزهیچ اِبایی ندارد، امروز مست از خانه بیرون رفته است ، تا ببینیم که چه کسی را به عشقِ خود مبتلا می سازد و خون از دیدگا‌نش روان می نماید.

دلم زِنرگسِ ساقی امان نخواست به جان

چراکه شیوه یِ آن تُرکِ دل سیه دانست.

"تُرکِ دل سیه" گرچه ایهام داردومعنیِ "یارِسیاه دل وبددل نیز ازدرونِ آن بگوش می رسد،لیکن باتوّجه به مصرعِ اول،منظور از"تُرکِ سیاه دل"چشمِ محبوب است که میانِ آن(مردمک) سیاه می باشد.ضمنِ آنکه حافظ عاشقی نیست که به معشوقِ خویش نسبتِ سیه دلی بدهد.

چشمم آندم که زشوق تونهدسربه لحد

تا دم صبح قیامت نگـران خواهـد بـود

لحد : قبر   

"نگران" ایهام دارد : 1-  در حال نگاه کردن  2- مضطرب ، پریشان

معنی بیت:

 آن هنگامِ که،از شوقِ تو می میرم وچشم ازجهان فرومی بندم، چشمانم تا روزِ قیامت به امیدِ دیدارِ تو باز خواهد ماند.تاروز قیامت دراضطرابِ دیدارِتو پریشان حال خواهم بود.

سُویدایِ دلِ من تاقیامت

مبادازشوق وسودایِ توخالی

سُویدا : دانه یِ سیاه - نقطه یِ سیاهِ دل –دانه یِ دل

بختِ حافظ گرازاینگونه مَددخواهدکرد

زلفِ معشوقه به دست دگران خواهدبود

شاعربه طنز ازشانس و اقبالِ نامساعدِ خود گلایه می‌کند : اگرقرارباشد بخت به همین گونه مساعدتِ اندک کفایت کرده وبه همین منوال ادامه دهد،قطعِ یقین حافظ به مرادِ خود نخواهد رسید و سعادتِ وصالِ معشوقه، نصیبِ دیگران خواهدشد.

خیالِ چنبرِ زلفش فریبت می دهدحافظ

نگرتاحلقه یِ اقبال ناممکن نگردانی

 چنبر:حلقه- دایره وار-هرچیزِ حلقوی