ای غایب از نظر به خدا می‌سپارمت

ای غایب از نظر به خدا می‌سپارمت

جانم بسوختی و به دل دوست دارمت

قابل توجّهِ عرفان زدگانی که دوست دارند ازاشعارحافظ بلا استثنا برداشت های عرفانی کنند،وقتی حافظ معشوق غایب ازنظر را به خدا می سپارد،بی هیچ تردیدی، معشوق زمینیست وبرداشت عرفانی،ناشی ازعدم آگاهی ازعرفان، سودجویی وعدم آگاهی ازشانِ نزول غزل است واصراربراین کارپایمال کردن ظرافت ها ولطایفِ شعریست.

ای فروغ ماهِ حُسن ازروی رخشان شما

ای فروغ ماهِ حُسن ازروی رخشان شما

آب روی خوبی از چاه زنخدان شما

بعضی براین باورند که مخاطبِ غزل شاه یحیی حاکم یزد هست واین غزل به هنگام تبعید وحرکت از شیراز به یزد برای شاه یحیی سروده شده است امّا بااین فرض بعضی ازابیات ارتباط عمودی وپیوند معنایی خودرابایکدیگرازدست می دهند

ای قبای پادشاهی راسـت بربالای تو

ای قبای پادشاهی راسـت بربالای تو

زینت تاج و نگیـن از گوهر والای تـو

مصرع دوم در نسخه‌های مختلف ، به این صورت آمده است :

نسخه‌ی هـنـد : "تاج شاهی را فروغ از گوهر والای تـو"

نسخه ی قزوینی : "زینت تاج و نگین از گوهر والای تـو"

ایاصوفیه  : "تاج شاهی را فروغ از لؤلؤ لالای تـو"

ای قصّه ی بهشت زکویت حکایتی

 ای قصّه ی بهشت زکویت حکایتی

شرح جمال حور ز رویت روایتی

جمال:حُسن، زیبایی

حور: زنان سیاه و درشت چشم بهشتی.

معنی بیت: ای محبوب،  داستان هایی که از جاذبه های بهشت نقل می شود درحقیقت یک روایت مختصرازویژگیهای کوی توست. زیبائی هایی راکه به حوریان بهشتی  نسبت می کنند توصیف روی زیبای توست.

 ازدرخویش خدارابه بهشتم مفرست

که سرکوی توازکون ومکان مارابس  

ای صـبـا گر بگـذری بر ساحل رود اَرس

ای صـبـا  گر بگـذری  بر ساحل رود اَرس 

بوسه زن برخاک آن وادیّ ومُشکین کن نفس

معنی بیت:

ای  نسیم  صبحگاهیِ  صبا اگر بر ساحل رودِ ارس  ( رودخانه ی مرزی ایران با آذربایجان ) گذرت  افتاد؛بوسه ای برآن وادی بزن ونفس خود را عطرآگین کن.

ای صبا نکهتی ازخاک ره یاربیار

ای صبا نکهتی ازخاک ره یاربیار

ببر اندوه دل و مژده دلدار بیار

حال وهوای این غزل با غزل "ای صبا نکهتی ازکوی فلانی به من آر" تقریباً یکی ودریک راستا طبقه بندی می شود. شاعرعاشق پیشه ی ما در فراق یار اندوهباراست وازباد صبا مدد می خواهد تاباخود شمیم روحپرور خاک راه یاررابرای این عاشق دلخسته بیاورد وازسلامتی یاخبرآمدن یار،خبرهای خوشی بازگوکند.

ای صبانَکهَتی ازکوی فلانی به من آر

ای صبانَکهَتی ازکوی فلانی به من آر

زار وبیمار غمم راحت جانی به من آر

صبا باد ملایم صبحگاهیست که درادبیات کهن ازاین باد بعنوان پیک و پیام رسان ورابط بین عاشق و معشوق یادشده است.

نـَکهت:بووشمیم روح پرور، عطر نفس یار 

ای باد صبا ازکوی فلانی(معشوق) شمیم جانپرور و عطرنفس یار را برای من که به بیماری (هجران) دچارشده ودرعذاب وشکنجه یِ روحی بسر می برم بیاور وجانم را ازاین درد ورنج راحتی بخش.

ای که در کشتن ما هیچ مدارا نکنی

ای که در کشتن ما هیچ مدارا نکنی

سود و سرمایه بسوزیّ و محابا نکنی

اغلب غزلهای عاشقانه ازاین دست که کلام شاعر به چاشنیِ شُکروشکایت مزیّن است بی هیچ تردیدی خطاب به شاه شجاع خوش سیما و شیرین حرکات است که دل عشق پیشه ی حافظ را گرفتارخود کرده است. رابطه ی حافظ با شاه شجاع تحت تاثیر عشق وعاطفه ی عمیق وفراتر ازرابطه ی شاه وشاعر بود. از همین رو همواره حسودان وکینه توزانی که این رابطه رابرنمی تابیدند به بهانه های گوناگون سعی درتیره کردن این روابط داشتند وتاحدودی نیزدراینکار موفّق بودند.غرض ورزانی که دراین غزل نیز ازآنها یاد شده است.

ای که در کوی خرابات مقامی داری

ای که در کوی خرابات مقامی داری

جَم وقت خودی اَر دست به جامی داری

خرابات: جمع "خرابـه" است، خانـه های ویـران وغیرقابلِ استفاده برای مردمِ عادی، امابهترین وامن ترین مکان برای  خلافکاران که بی هیچ هزینه ای، در آنجا هارفته و کارهای خلاف شرع ، مانـنـد : قـمـار ، شـرابخواری و زنـا و .... انجام می‌دادنـد.بنابراین شرابخواران  وگناهکاران را اهل خـرابـات می‌گـفـتـند امروزه نیزاینچنین است،بسیاری ازجنایات وخلافکاری ها درخرابه ها وویرانه ها ی حاشیه ی شهرهاصورت می پذیرد.

ای که برماه ازخط مِشکین نقاب انداختی

ای که برماه ازخط مِشکین نقاب انداختی

لطف کردی سایه‌ای بر آفتاب انداختی

چنانکه ازمقطع غزل برمی آید این غزل درمدح نصرت الدین شاه یحیی سروده شده است. 

شاه یحیی ملقّب به نصرةالدین شاه ممدوح ودوست رندِشیراز که از طرف امیر تیمور به سال 789ه.ق به حکومت شیراز رسید. امیرتیمور وقتی خطّه ی فارس راتسخیرنمود پس ازتصرّف شیراز تصمیم گرفت حاکمی ازجانب خویش انتخاب وبه حاکمیّت شیرازبگمارد. شاه یحیی که فردی سیاستمدار، فرصت طلب ومحافظه کاربود با نقشبازی و وسیاست ورزی به تیمورنزدیک شد وباجلب نظراو سرانجام به آرزوی دیرینه ی خود رسید وبه جای سلطان زین العابدین بر کرسی امارت مظفری نشست.

ای که با سلسله ی زلف دراز آمده‌ای

ای که با سلسله ی زلف دراز آمده‌ای

فرصتت باد که دیوانه نواز آمده‌ای

سلسله: زنجیر

سلسله ی زلف: زلف به زنجیر تشبیه شده است. زنجیری که برای بستن دلهای دیوانه وشیدا مناسب ترین بنداست. 

فرصتت باد: دوران ازآن ِتوباد

دیوانه نواز: نوازنشگردلهای عاشق ودیوانه 

معنی بیت: ای دلسِتانی که با زنجیرزلف به تجلّی درآمده ای دوران ازآن توست یکٓه تازی کن امیدوارم که مجال کافی داشته باشی   جلوه گریهای تونوازشگردلهای عاشق وشیداست.

من دیوانه چوزلف تورهامی کردم

هیچ لایقترم ازحلقه ی زنجیرنبود   

ای که دایم به خویش مغروری

ای که دایم به خویش مغروری

گر تو راعشق نیست معذوری

مخاطب این غزل، مدّعیان  ومنکران عشق شامل صوفیان وعابدان متظاهری هستند  که خود پنهانی شراب می خورند لیکن است عشق رابشدت نفی می کنند. درآن روزگاران،متشرّعین ومتعصّبین متکّبرانه خراباتیان ورندان باده نوش را به اتهام شرابخواری وعشقبازی ،موردنکوهش وسرزنش قرارداده وجایگاه عقل را والاترازعشق می دانستند.

ای که مَهجوری عشّاق روا می‌داری

ای که مَهجوری عشّاق روا می‌داری

عاشقان رازبر خویش جدا می‌داری

مَهجوری : دوری، جدایی

روا می داری : جایز می شماری.

معنی بیت: ای معشوق وای حیبب، صلاحدید تو این است که عاشقان همواره ازتو دوربمانند تو پیوسته آنهارا ازدور وبرخویش دورمی کنی.

مشتاقی ومهجوری دورازتوچنانم کرد

کزدست بخواهدشدپایاب شکیبایی 

ای نسیم سحر آرامگه یار کجاست

ای نسیم سحر آرامگه یار کجاست

منزل آن مهِ عاشق کش عیّار کجاست

گویند که حافظ این غزل را زمانی سروده که امیرمبارزالدّین  شیرازرابه تصرّفِ خویش درآورده بود. دراثر این یورش، شیخ ابواسحاق حاکم شیراز و دوستِ صمیمی حافظ،  ازترس جانش متواری شده ودرنتیجه حافظ متاثّرازاین اتّفاق احساسات وعواطف درونی خویش را درقالبِ این غزل زیبا ابرازنموده است. 

این خرقه که من دارم دررهن شراب اولی

این خرقه که من دارم دررهن شراب اولی

وین دفتر بی‌معنی غرق می ناب اولی

خرقه: لباس مخصوص صوفیان ودرویشان. حافظ درسراسردیوان گهرباربارخویش ازخرقه بیزاری جسته وآن رامستوجب آتش دانسته است.

 خرقه گرچه نمادِ پرهیزگاری وتزکیه ی نفس است لیکن حافظ بدان سبب که خرقه پوش باپوشیدن لباس مخصوص، ادّعای پرهیزگاری داشته وخودراانگشت نمای خلق می کند آن رانمی پسندد وبراین باوراست که برای دینداری وپرهیزگاری نیازی به پوشیدن لباس مخصوص نیست وپرهیزگاری باید درباطن وقلب وجان آدمی صورت پذیرد نه درظاهرولباس. ضمن آنکه درآن روزگاران کم نبودندصوفیانی که باپوشیدن خرقه ووانمودکردن به تقوا ودینداری مردم را فریب داده وازاعتماد آنها درجهت حفظ منافع شخصی استفاده ی سوء می نمودند و چون به خلوت می رسیدند آن کاردیگرمی کردند. به همین سبب حافظ درطول تمام عمرخویش از"خرقه وخرقه پوش" بیزاری می جست وآن رااسباب ریا وتظاهر وحُقّه بازی می دانست.

ای نورچشم من سخنی هست گوش کن

ای نورچشم من سخنی هست گوش کن

چون ساغرت پراست بنوشان ونوش کن

"چون ساغرت پراست"کنایه ازداشتن دارایی و ثروت ،سلامت جسمی ودرنازونعمت بودن است. لیکن مطابق روال همیشگی، حافظ دراینجا نیز که سخن پیرامون خیررساندن به خود ودیگران است منظور خودرابا ادبیّات موردعلاقه ی خویش که همان ادبیّات شیرین،بی  ریا و صادقانه ی میکده ایست بیان می کند والحق که چه زیبا و لطیف ازعهده ی اینکاربرمی آید.

ای هُدهُدِ صبا به سبا می‌فرستمت

ای هُدهُدِ صبا به سبا می‌فرستمت

بنگر که ازکجا به کجامی‌فرستمت

حافظ این غزل رابانظرداشتِ داستانِ "سلیمان وبلقیس" خَلق کرده است. برای درک بهتر مضامین وعباراتِ ابیات حتماًباید پیشاپیش از این داستان پیش زمینه ی ذهنی داشت. درشرح واژه ها وعبارات به گوشه هایی ازاین داستان اشاره خواهدشد. 

ای‌همه‌شکل‌تومطبوع وهمه جای توخوش

ای‌همه‌شکل‌تومطبوع وهمه جای توخوش  

دلم از عشوه‌ی شیرین شکر خای توخوش 

گرچه این غزل ساده وروان سروده شده واز پیچیدگیِ معنایی برخوردار نیست. اماتوصیف ها وتعریف های عاشقانه ی نابی دارد که شنیدن وخواندن آنها خالی ازلطف نیست. 

بــارهـا گــفــته‌ام و بار دگـر می‌گویم

بــارهـا گــفــته‌ام و بار دگـر می‌گویم

که منِ دلشده این ره نه به خودمی‌پویم

         ازآن هنگام که دردوراهی "عشق وعقل" بین حافظ وعلمای دینی وفقها اختلاف افتادوحافظ عشق راانتخاب کردتاپایان عمر،پایِ اصراربراعتقادِ خویش فشردوهرگز یک قدم عقب نکشید. دراغلبِ غزلیات واشعارِ خویش به درستی وبرحق بودنِ "عشق" وارجحیتِ آن بر"عقل ومصلحت اندیشی" اشاره کرده وبارها وبارها، بلکه هزارهاباربه این حقیقت تأکیدنموده وتاواپسین نفس برخطِ فکریِ خویشتن پایبندمانده است.

بـــاز آی سـاقیـا که هوا خـواه خدمتـم

باز آی ساقیا که هوا خواه خدمتم

مشتاق بندگی و دعاگوی دولتم

 "ساقی" در لغت به معنیِ سقـّاست ؛ کسی که آب یا شراب می‌دهد و در اصطلاح عرفانی عامل وواسطه‌یِ فیض رحمانیست است.

ازاین غزل نیز مثل غالب غزلهای حافظ هم می توان برداشت عرفانی نمود هم برداشت غیرعرفانی. دربرداشت عرفانی ، شاعرآرزوی خدمتگری معشوق آسمانی را دردل خویش می پرورد وخواهان فیض ورحمت الهی وراه نجات ورستگاریست است.