بروبه کار خودای واعظ این چه فریادست؟

بروبه کار خودای واعظ این چه فریادست؟

مرا فتاده دل از ره تو را چه افتادست؟

واعظ: کسی که وَعظ وسخنرانی می کند زیبا حرف می زندلیکن زیبازندگی نمی کند همان کسیست که به آنچه که به دیگران توصیه می کند خود عمل نمی کند. واعظ در دیوان حافظ، در راس ِ هِرم ِ ریاکاری وحقه بازی نشسته  وبه نکوهش و نصیحتِ دیگران مشغول است، در حالی که خود وقتی به خلوت می رسد آن کار دیگر می کند.!

برنیامد از تمنّای لبت کامم هنوز

 

برنیامد از تمنّای لبت کامم هنوز

برامیدجام لَعلت دُردی آشامم هنوز

این غزل بسیار دلنشین،آهنگین، نغز وزیبا بامضامین شورانگیزوکاملاًعاشقانه هست شاعرمثل همیشه به مددِنبوغ خویش  گلایه ها وشِکوه های خودرارندانه درلفّافه ی مضامین لطیف عاطفی پیچیده وباآهنگی دلنوازبه گوش مخاطب خودرسانده است. اگرچه هیچ اسمی ازمخاطب غزل برده نشده لیکن با توجه به فحوای کلام ،جنس سخن ومفاهیم مضامین مطرح شده،به احتمال قریب به یقین،  روی سخن باشاه شجاع، همان جوان خوش قدوقامت وخوش سیماست که دل ازحافظ ربوده واغلب غزلهای عاشقانه ی اورابه خوداختصاص داده است.

بـر سر آنـم که گر ز دست بـر آیـد

بـر سر آنـم که گر ز دست بـر آیـد

دست به کاری زنم که غصّه سرآید

برسرآنـم : قصد آن دارم، تصمیی گرفته ام   

ازدست برآید : اگرمیّسرباشد ،چنانچه امکان پذیر باشد   

معنی بیت:

تصمیم گرفته‌ام اگرممکن گردد کاری بکنم، دست بکاری بزنم تاکه حسرت و اندوه وغمی که درحالِ حاضردچارِ آنم به پایان برسد.

بشنواین نکته که خودرا زغم آزاده کنی

بشنواین نکته که خودرا زغم آزاده کنی

خون خوری گر طلب روزی ننهاده کنی

حافظِ فرزانه دراین غزل زیبا یک الگوی رفتاری حافظانه ای برای سعادت ونیکبختی ارایه می دهد. الگویی که ثمره و تاثیر آن رهایی ازغم وآماده شدن برای پذیرش شادمانیست. شادی درنظرگاه حافظ، تنها خندیدن دایمی و خوشگذرانی  نیست بلکه زندگانی متفکّرانه، عشق ورزی و جستجوی حق وحقیقت است. دراین الگوی رفتاری  رضابه داده دادن،قناعت ومهمترازهمه دل سپردن به عشق است که آدمی رابه سرمنزل سعادت رهنمون می سازد. یک آدم شاد هزاربار بهتر وباکیفیّت ترازیک آدم عبوس، عبادت می کند بهتر عشق می ورزد وبهترمی تواند بردَم غنیمتی ودرلحظه زندگی کردن تمرکزکند. کسی که به خرسندی رسیده ودارای چهره ای خندان است درزدودن غم واندوه غمدیدگان ،پاک کردن اشک دیگران ونشاندن لبخند برلب آنها بسیارتاثیرگذارتر وموفّق تراز دیگران عمل می کند وحافظِ فرهیخته دراین غزل ناب وحکمت آمیز می خواهد مارابا این الگوی سعادت بخش آشناسازد.

بعدازاین دست من ودامن آن سروبلند

بعدازاین دست من ودامن آن سروبلند

که به بالای چمان از بُن و بیخم بَرکَند

غزلی زیبا ،روان ،بامضامین ادبی خیال انگیز، عاشقانه،آنسان که ازدل برآمده بردل می نشیند وجان ودل راصفا ونورمی بخشد.

بالای چمان: قدوقامت ِ نازنین وپُرازعشوه، خرامان ودلنشین

بُن وبیخم: اساس وریشه ام

بگرفت کار حُسنت چون عشق من کمالی

بگرفت کار حُسنت چون عشق من کمالی

خوش باش زان که نبود این هردو را زوالی

 حُسنت: جمال و زیبایی تو

کمال: کامل شدن، به نهایت واوج رسیدن

 زوال: فروریختن و نابودشدن

معنی بیت: جمال وزیبایی توهمانندِ اشتیاق و علاقه ی من به اوج کمال وپویایی رسیده است هیچ دغدغه ا ی به دل راه مده نه زیبایی تو کاستی می پذیرد نه نیازمندی من، خوش باش که هردودایمی وجاودانه هست.

نصاب حُسن درحدّکمال است

ذکاتم ده که مسکین وفقیرم

بـگـذار تـا ز شــارع مـیـخـانه بگذریـم

بـگـذار تـا ز شــارع مـیـخـانه بگذریـم

کزبهر جـُرعه‌ای همه محتـاج ایـن دریـم

گفتیم که حافظ وفقها زمانی دوشادوشِ هم درطریقِ عبودیت وبندگیِ خداوندِمنّان به پیش می رفتندتااینکه دردوراهیِ "عشق وعقل"دچارِاختلافِ نظرشده و از یکدیگر جداشدند.حافظ راهِ عشق رابرگزیدوتا آخرِ عمر دراین راه ثابت قدم وپایدارماند.

شأنِ نزولِ این غزل درپاسخ به کسانیست که حافظ را ازعشق ورزی ورفتن به میخانه یِ معرفت باز می‌داشتند. (زاهدانِ متعصّب وواعظانِ متظاهر)

بلبل زشاخ سرو به گلبانگ پهلوی

بلبل ز شاخ سرو به گلبانگ پهلوی

می‌خوانددوش درس مقامات معنوی

گلبانگ: آواز 

پهلوی: پهلوی زبان متدوال درزمان اشکانیان و ساسانیان بود.زبان اوستا که زبان دینی قدیم ایران بود و بمرور زبانی غیر قابل فهم گشته بود، در زمان ساسانیان این کتاب را به زبان پهلوی ترجمه کردند، بعدها درزمان حمله ی اعراب، ضربه ی بزرگی به زبان پهلوی وارد آورد و خط پهلوی هم متروک گشت و چند صد سال بعد، ایرانیان زبان خودرا با الفبای عربی بکار می بردند.

بلبلی برگِ گلی خوش رنگ درمنقار داشت

بلبلی برگِ گلی خوش رنگ درمنقار داشت

واندرآن برگ ونوا خوش ناله‌های زارداشت

برگ: برگ گل، ساز وبرگ و لوازم، میل و رغبت.

منقار: نوک پرندگان

نوا: آواز، دارایی.

برگ ونوا: وسایل معیشت،دراینجا اشاره به برگ ِگل وناله وآواز همزمان درمنقاربلبل

معنی بیت: بلبلی رادیدم یک برگ خوش رنگِ گلی را برمنقارگرفته گرفته بود. امّا شگفتا این بلبل،به رغم آنکه به وصلِ گل رسیده بود گویی که درآتش افتاده باشد بازهم ناله وفغان می کرد. معلوم نبود دلیل این ناله وزاری  اوچه بود! ازهمین رو سئوال کردم:

بلبلی خون دلی خورد و گلی حاصل کرد

بلبلی خون دلی خورد و گلی حاصل کرد

بادِ غیرت به صدش خار پریشان دل کرد

"بلبل" درادبیات ما نماد عاشق وگل نمادِ دلبر ومعشوق است. باتوجّه به ابیات پیش رو "گل" دراینجا کنایه ازفرزند شاعراست که دارفانی راوداع گفته است. 

گلی حاصل کرد: کنایه از فرزندیست که بازحمت زیاد پرورش داده شده بود.

بنال بلبل اگر با منت سر یاریست

بنال بلبل اگر با منت سر یاریست

که ما دو عاشق زاریم وکار مازاریست

بامن اَت: با من تورا،یا تورا بامن

سَرِیاری : میل ِ همراهی، قصدِهمنوایی، 

عاشق زاریم: عاشق نالانیم

معنی بیت:ای بلبل اگربامن سریاری  داری ومی خواهی همنوایی وهمدلی کنی پس ناله سرکن که من وتو دودلداده ی نالان هستیم وکارهردوی مانالیدن است. 

بنفشه دوش به گل گفت وخوش نشانی داد

بنفشه دوش به گل گفت وخوش نشانی داد

که تابِ من به جهان طُرّه فلانی داد

بنفشه: گلهایش نامنظم و دارای 5گلبرگ است که یکی از گلبرگها بنام گلبرگ مقدم دارای مهمیز میباشد. رنگ گلهایش معمولاً بنفش است و گاهی سفید. این گیاه در ایران بفراوانی و بعنوان گل زینتی در باغچه ها کاشته می شود. اغلب شاعران پارسی گو "بنفشه " را درسرودع های خویش بکارگرفته ومضامین زیبا خَلق کرده اند.

بود آیا که در میکده‌ها بگشایند؟

بود آیا که در میکده‌ها  بگشایند؟

گره ازکارفروبسته ی ما بگشایند؟

باتوجّه به معنا ومفهوم عبارات ومضامین غزل، احتمالاً حافظ عزیز ونازنین، این غزل را در اعتراض به بسته شدن میخانه ها به توسط امیرمبارزالّدین که به محتسب نیزمعروف بود سروده است. امیرمبارزالدّین که خودزمانی به فسق وفجور وشرابخواری مشغول بودپس ازروی کارآمدن، به نیّتِ خوش خدمتی به متشرّعینِ یکسویه نگر ودلواپس، وباهدف بدست آوردن حمایت آنها دستوربه برچیدن میکده هانمود وباشرابخواران بشدّت برخورد کرد.

بوی خوش تو هر که زبادصباشنید

بوی خوش تو هر که زبادصباشنید 

ازیار آشناسخن آشنا شـنیـد 

آشنا : شناخته شده ومعروف ، دوست و قوم خویش "یار آشنا" استعاره از باد صباست که رابطِ میان عاشق ومعشوق است.

بهاروگل طَرب انگیز گشت وتوبه شکن

بهاروگل طَرب انگیز گشت وتوبه شکن

به شادیِ رُخ گل بیخ غم ز دل برکن

طَرب : شادی

معنی بیت: موسم بهاراست گلها شکفته و وسوسه انگیزشده اند وسوسه برای شکستن توبه ونوشیدن شراب، به برکت شادی روی گل، به عیش ونوش بپرداز وریشه ی غم واندوه را ازوجودخویش برکن وسرشارازشادمانی باش.

به آب روشن می عارفی طهارت کرد

به آب روشن می عارفی طهارت کرد

علی الصباح که میخانه را زیارت کرد

دراین غزل زیبا حافظ جبهه ی زاهدان وعابدان متعصّبِ خودبین رابه توپ طعنه بسته وفاصله ی خودرا ازمتشرّعین بیشترو بیشتر کرده است.

بـه تـیـغـم گـر کـُشَـد دسـتـش نـگـیـرم

بـه تـیـغـم گـر کـُشَـد  دسـتـش نـگـیـرم

و  گــر تـیــرم  زنــد ، مـنـّت پــذیــــرم

بعضی ها بـه "بـه تـیـغـم گـر کِـشـد"می خوانند که هردو درست است.به تیـغ کشیدن" به همان معنای کـُشتن است ، مثل : "به میخ کشیدن" ، "به صـُلاّبه کشیدن" .

اگر معشوق با شمشیر قصدِکشتنِ مرا بکـُند مانعش نمی‌شوم و چنانچه بخواهد با تیر مرا بـزند بادل وجان وباکمالِ منّت درخواستِ اورامی پذیرم.هرضربه ای که ازجانبِ دوست برمن واردشود،کرم واحسانِ دوست هست ومن بارغبت پذیرایِ آن خواهم بود.چراکه کشته‌یِ معشوق ، زنده وجاوید است وهرعاشقی آرزو دارد به این مقامِ والا نایل گردد.

به حُسن وخُلق ووفاکس به یارمانرسد

به حُسن وخُلق ووفاکس به یارمانرسد

تو را در این سخن انکار کار ما نرسد

این غزل نغزوزیبا برخلاف تصوّربعضی ازعرفان زدگانِ خودشیفته که درفنّ ِ بافندگیِ آسمان وریسمان مهارت فوق العاده ای دارند،یک غزلِ سیاسی،اجتماعیست ومعنای عرفانی ندارد. غزل درموردِ نفوذِ کینه توزان دردستگاه دولتی شاه شجاع، ومظلومیّت وکشته شدنِ وزیرباکفایت، دوست، همکار ورفیق صمیمی و قدیمی حافظ، خواجه قوام الدّین محمدصاحب عیاراست.

به جان خواجه و حق قدیم و عهد درست

به جان خواجه و حق قدیم و عهد درست

که مونس دم صبحم دعای دولت توست

"خواجه" لقبی بوده که درآن روزگاران بیشتربه صاحب منصبان وافرادی داده می شد که دارای صفاتِ بارزاخلاقی ونفوذکلام بودند. مقصود حافظ از "خواجه" دراغلبِ غزلیّات، وازجمله همین غزل،جلال الدّین محمد وزیر شاه شجاع است. ضمن آنکه خودِ حافظ نیز به خواجه مشهوربود. حافظ هم باتورانشاه وهم باشاه شجاع که هردو اهل دل وشعر وادب بودند،دوستی ورفاقت صمیمانه داشت.

به جان او که گرَم دسترس به جان بودی

به جان او که گرَم دسترس به جان بودی

کمینه پیشکش ِبندگانش آن بودی

این غزل با غزل " چه بودی اَردل آن ماه مهربان بودی" ازلحاظ وزن وقافیه وجنس کلام همزاد و همایند هستند وبنظرچنین می رسد که مخاطب هردوغزل یکنفر (احتمالاً شاه شجاع) می باشد ودریک مقطع زمانی سروده شده است.